संस्कृतभाषा/विभक्तयः

विभक्तयः വിഭക്തികൾ Cases

വാക്യത്തിലെ മറ്റു പദങ്ങളുമായുള്ള ബന്ധത്തെക്കുറിക്കാൻ നാമങ്ങളിലോ സർവനാമങ്ങളിലോ നാമവിശേഷണങ്ങളിലോ വരുത്തുന്ന രൂപഭേദത്തെ വിഭക്തി എന്ന് പറയുന്നു. രൂപഭേദം വരുത്താൻ ചേർക്കുന്ന പ്രത്യയങ്ങളെ വിഭക്തിപ്രത്യയങ്ങൾ എന്നു വിളിക്കുന്നു.

सुप् प्रत्ययाः

प्रथमा Nominative

നാമപദത്തിനോ സർവനാമപദത്തിനോ പകൃത്യായുള്ള അർഥം തന്നെയാണ് പ്രഥമാവിഭക്തിപ്രത്യയം ചേർത്താൽ ഉണ്ടാകുന്നത്. അതായത് നാമത്തിന്റെ അല്ലെങ്കിൽ സർവനാമത്തിന്റെ അർഥം മാത്രം; വിശേഷിച്ച് അർഥപരിണാമങ്ങൾ ഒന്നുമില്ല.

कर्ता

subject/agent form or nominative form of a noun or pronoun.

बालः = ബാലൻ; बालौ = ബാലന്മാർ(2)  ; बालाः = ബാലന്മാർ(>2)

वृक्षः = വൃക്ഷം

रामः = രാമൻ

रमा = രമ

पुस्तकम् = പുസ്തകം

रामः गच्छति = രാമൻ പോകുന്നു

अहम् = ഞാൻ

अहं वाचयामि = ഞാൻ വായിക്കുന്നു; I read

त्वं वाचयसि = നീ വായിക്കുന്നു.

सम्बोधनप्रथमा Vocative

സംബോധന ചെയ്യുവാനുപയോഗിക്കുന്ന പദം പ്രഥമാ വിഭക്തിയായിരിക്കും. എന്നാൽ സംബോധനചെയ്യുവാനുള്ള പ്രഥമയ്ക്ക് അല്പം രൂപഭേദമുള്ളതിനാൽ ഇതിനെ സംബോധനപ്രഥമാ എന്ന് പറയുന്നു. വ്യാകരണത്തിൽ ഈ രൂപം ഉദാഹരിക്കുമ്പോൾ പ്രഥമയിൽ നിന്ന് വേർതിരിച്ചറിയാൻ 'ഹേ' എന്ന അവ്യയം കൂടി പ്രയോഗിക്കാറുണ്ട്. വിളിക്കാൻ മാത്രം ഉപയോഗിക്കുന്നു.

हे राम ! = ഏയ് രാമാ!

हरे राम ! = എടോ രാമാ!

हे कृष्ण ! = ഏയ് കൃഷ്ണാ!

हरे कृष्ण ! = എടോ കൃഷ്ണാ!

हे सीते ! = അല്ലയോ സീതേ!

हे राधे ! = അല്ലയോ രാധേ!

हे मर्त्याः ! = അല്ലയോ മനുഷ്യരേ!

द्वितीया Accusative

कर्म

ഇംഗ്ലീഷിലെ to .... എന്നതിന് തുല്യമായ പ്രയോഗം.

Object form of a noun or pronoun. Used to mark direct object.

अहं रामं नमामि = ഞാൻ രാമനെ നമിക്കുന്നു.

अहं रामं वदामि = ഞാൻ രാമനോട് പറയുന്നു.

केशवः गृहं गच्छति = കേശവൻ വീട്ടിലേക്ക് പോകുന്നു.

अहं जलं पिबामि = ഞാൻ വെള്ളം (വെള്ളത്തിനെ) കുടിക്കുന്നു.

सीता पुस्तकं पठति = സീത പുസ്തകം (പുസ്തകത്തെ) പഠിക്കുന്നു.

अहं पुस्तकं वाचयामि = ഞാൻ പുസ്തകം (പുസ്തകത്തെ) വായിക്കുന്നു.

रामः विद्यालयं गच्छति = രാമൻ വിദ്യാലയത്തിൽ പോകുന്നു.

गुरुं धर्मं पृच्छति = ഗുരുവിനോട് ധർമത്തെക്കുറിച്ച് ചോദിക്കുന്നു.

तृतीया Instrumental

करणम्

'instrument' form of a noun or pronoun. Used to indicate that a noun is the instrument or means by or with which the subject achieves or accomplishes an action.

ഇംഗ്ലീഷിലെ By ....... എന്നതിന് തുല്യമായ പ്രയോഗം.

भयेन धावति = ഭയംകൊണ്ട് ഓടുന്നു.

बाणेन हन्ति = ബാണത്താൽ ഹനിക്കുന്നു.

ഇംഗ്ലീഷിലെ through ....... എന്നതിന് തുല്യമായ പ്രയോഗം.

वनेन गछति = വനത്തിലൂടെ പോകുന്നു

അപ്രധാന കർത്താവിനെ സൂചിപ്പിക്കുമ്പോൾ

पिता पुत्रेण सह गच्छति = പിതാവ് പുത്രനോടൊത്ത് പോകുന്നു

अहं कृष्णेन सह गच्छामि = ഞാൻ കൃഷ്ണനോടൊപ്പം പോകുന്നു.

अम्बा सीतां सह गच्छति = അമ്മ സീതയോടൊത്ത് പോകുന്നു

चतुर्थी Dative

सम्प्रदानम्

ഇംഗ്ലീഷിലെ for..... എന്നതിനു തത്തുല്യം.

फलाय यतते = ഫലത്തിനു (ഫലത്തിനുവേണ്ടി) യത്നിക്കുന്നു.

गणेशाय नमः = ഗണേശനു നമസ്കാരം

कृष्णाय नमः = കൃഷ്ണനു നമസ്കാരം

रामाय पुस्तकं ददाति = രാമനു (രാമനുവേണ്ടി) പുസ്തകം നൽകുന്നു.

प्रजाभ्यः स्वस्ति = പ്രജകൾക്ക് സ്വസ്തി.

पञ्चमी Ablative

अपादानम्

ഇംഗ്ലീഷിലെ from ..... എന്നതിനു തത്തുല്യം.

അതിങ്കൽ നിന്ന് എന്ന അർഥത്തിൽ

वृक्षात् फलं पतति = മരത്തിൽനിന്ന് പഴം വീഴുന്നു

आकाशात् तोयं पतति = ആകാശത്തുനിന്ന് ജലം വീഴുന്നു

അതിനേക്കാൾ എന്ന അർഥത്തിൽ

विद्याधनं सर्वधनात् प्रधानम् = വിദ്യാധനം സർവധനങ്ങളെക്കാൾ പ്രധാനം

അതുകാരണം/അതിനാൽ എന്ന അർഥത്തിൽ

क्रोधात् वेपते = ക്രോധത്താൽ /ക്രോധംകൊണ്ട് വിറയ്ക്കുന്നു.

षष्ठी Genitive

सम्बन्धम् - possessive

ഇംഗ്ലീഷിലെ of.....എന്നതിനു തത്തുല്യം

बालस्य माता = ബാലന്റെ അമ്മ

कृष्णस्य पुस्तकम् = കൃഷ്ണന്റെ പുസ്തകം

सप्तमी Locative

अधिकरणम्

ഇംഗ്ലീഷിലെ in.....എന്നതിനു തത്തുല്യം

पात्रे जलं नास्ति = പാത്രത്തിൽ ജലം ഇല്ല

पठने श्रद्धा नास्ति = പഠനത്തിൽ ശ്രദ്ധയില്ല

शङ्कराचार्यः केरळेषु धर्मान् उद्स्थापयत् = ശങ്കരാചാര്യൻ കേരളത്തിൽ ധർമങ്ങളെ ഉയർത്തി.

Basic noun and adjective declension

The basic scheme of suffixation is given in the table below—valid for almost all nouns and adjectives. However, according to the gender and the ending consonant/vowel of the uninflected word-stem, there are predetermined rules of compulsory sandhi which would then give the final inflected word. The parentheses give the case-terminations for the neuter gender, the rest are for masculine and feminine gender. Both Devanagari script and IAST transliterations are given.

विभक्तिः Case	कारकम्	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्	प्रयोगः
प्रथमा Nominative	कर्ता 'agent'	-स् -s (-म् -m)	-औ -au (-ई -ī)	-अस् -as (-इ -i)	Case for naming
संबोधनप्रथमा Vocative	(सम्बोधनम्) '(being addressed)'	-स् -s (- -)	-औ -au (-ई -ī)	-अस् -as (-इ -i)	the case used for a noun identifying the person (animal, object, etc.) being addressed
द्वितीया Accusative	कर्म 'deed'/'object'	-अम् -am (-म् -m)	-औ -au (-ई -ī)	-अस् -as (-इ -i)	used to mark the direct object
तृतीया Instrumental	करणम् 'instrument'	-आ -ā	-भ्याम् -bhyām	-भिस् -bhis	used to indicate that a noun is the instrument or means by or with which the subject achieves or accomplishes an action.
चतुर्थी Dative	सम्प्रदानम् 'bestowal'	-ए -e	-भ्याम् -bhyām	-भ्यस् -bhyas	"case for giving" - used to indicate the noun to whom something is given.
पञ्चमी Ablative	अपादानम् 'take off'	-अस् -as	-भ्याम् -bhyām	-भ्यस् -bhyas	to mark motion away from something
षष्ठी Genitive	(सम्बन्धम्) '(relation)'	-अस् -as	-ओस् -os	-आम् -ām	It often marks a noun as being the possessor of another noun but it can also indicate various relationships other than possession.
सप्तमी Locative	अधिकरणम् 'location/substratum'	-इ -i	-ओस् -os	-सु -su	case which indicates a location

अजन्त पुंलिङ्ग-स्त्रीलिङ्ग-नपुंसकलिङ्ग पकरणम् a-stems

A-stems (फलकम्:IPA) comprise the largest class of nouns. As a rule, nouns belonging to this class, with the uninflected stem ending in short-a (फलकम्:IPA), are either masculine or neuter. Nouns ending in long-A (फलकम्:IPA) are almost always feminine. A-stem adjectives take the masculine and neuter in short-a (फलकम्:IPA), and feminine in long-A (फलकम्:IPA) in their stems. This class is so big because it also comprises the Proto-Indo-European o-stems.

	पुल्लिङ्गः Masculine (बालक- bālaka- 'boy')			स्त्रीलिङ्गः Feminine (बालिका- bālikā- 'girl')			नप्ंसकलिङ्गः Neuter (फल- phala- 'fruit')			Use
	एकवचनम् Singular	द्विवचनम् Dual	बहुवचनम् Plural	एकवचनम् Singular	द्विवचनम् Dual	बहुवचनम् Plural	एकवचनम् Singular	द्विवचनम् Dual	बहुवचनम् Plural
प्रथमा कर्ता Nominative	बालकः	बालकौ	बालकाः	बालिका	बालिके	बालिकाः	फलम्	फले	फलानि	Subject/Name
सम्बोधनप्रथमा (सम्बोधनम्) Vocative	हे बालक!	हे बालकौ!	हे बालकाः!	हे बालिके!	हे बालिके!	हे बालिकाः!	हे फल!	हे फले!	हे फलानि!	Hey, .....!
द्वितीया कर्म Accusative	बालकम्	बालकौ	बालकान्	बालिकाम्	बालिके	बालिकाः	फलम्	फले	फलानि	To .......
तृतीया करणम् Instrumental	बालकेन	बालकाभ्याम्	बालकैः	बालिकाम्	बालिकाभ्याम्	बालिकाभिः	फलेन	फलाभ्याम्	फलैः	By .......
चतुर्थी सम्प्रदानम् Dative	बालकाय	बालकाभ्याम्	बालकेभ्यः	बालिकायै	बालिकाभ्याम्	बालिकाभ्यः	फलाय	फलाभ्याम्	फलेभ्यः	For .....
पञ्चमी अपादानम् Ablative	बालकात्	बालकाभ्याम्	बालकेभ्यः	बालिकायाः	बालिकाभ्याम्	बालिकाभ्यः	फलात्	फलाभ्याम्	फलेभ्यः	From .....
षष्ठी (सम्बन्धम्) Genitive	बालकस्य	बालकयोः	बालकानाम्	बालिकायाः	बालिकयोः	बालिकानाम्	फलस्य	फलयोः	फलानाम्	Of......
सप्तमी अधिकरणम् Locative	बालके	बालकयोः	बालकेषु	बालिकायाम्	बालिकयोः	बालिकासु	फले	फलयोः	फलेषु	In ......or On .......

उत्तमपुरुषः ഉത്തമപുരുഷന്‍ First Person

	उत्तमपुरुषः ഉത്തമപുരുഷന്‍ First Person
	एकवचनम् ഏകവചനം Singular	द्विवचनम् ദ്വിവചനം Dual	बहुवचनम् ബഹുവചനം Plural
Nominative	अहम् ഞാന്‍ I	आवाम् ഞങ്ങള്‍/നമ്മള്‍ We	वयम् ഞങ്ങള്‍/നമ്മള്‍ We
Accusative	mām, mā	āvām, nau	asmān, nas
Instrumental	mayā	āvābhyām	asmābhis
Dative	mahyam, me എനിക്ക്	āvābhyām, nau	asmabhyam, nas
Ablative	mat	āvābhyām	asmat
Genitive	mama, me	āvayos, nau	asmākam, nas
Locative	mayi	āvayos	asmāsu

मध्यमपुरुषः മധ്യമപുരുഷന്‍ Second Person

	मध्यमपुरुषः മധ്യമപുരുഷന്‍ Second Person
	एकवचनम् ഏകവചനം Singular	द्विवचनम् ദ്വിവചനം Dual	बहुवचनम् ബഹുവചനം Plural
Nominative	त्वम् നീ Thou/You	युवाम् നിങ്ങള്‍ You	यूयम् നിങ്ങള്‍ You
Accusative	tvām, tvā നിന്നെ	yuvām, vām	yuṣmān, vas
Instrumental	tvayā	yuvābhyām	yuṣmābhis
Dative	tubhyam, te നിനക്ക്	yuvābhyām, vām	yuṣmabhyam, vas
Ablative	tvat	yuvābhyām	yuṣmat
Genitive	tava, te	yuvayos, vām	yuṣmākam, vas
Locative	tvayi	yuvayos	yuṣmāsu

प्रथमपुरुषः പ്രഥമപുരുഷന്‍ Third Person

There are four different demonstratives in Sanskrit: तत्, एतत्, इदम्, and अदस्.

एतत् / इदम् indicates greater proximity than तत् / अदस् .

इदम् is similar to एतत्.

अदस् is similar to तत्. But अदस् refers to objects that are more remote than तत्.

The tat paradigm is given below.

	Masculine			Neuter			Feminine
	एकवचनम् ഏകവചനം Singular	द्विवचनम् ദ്വിവചനം Dual	बहुवचनम् ബഹുവചനം Plural	एकवचनम् ഏകവചനം Singular	द्विवचनम् ദ്വിവചനം Dual	बहुवचनम् ബഹുവചനം Plural	एकवचनम् ഏകവചനം Singular	द्विवचनम् ദ്വിവചനം Dual	बहुवचनम् ബഹുവചനം Plural
Nominative	sás	tāú	té	tát	té	tā́ni	sā́	té	tā́s
Accusative	tám	tāú	tā́n	tát	té	tā́ni	tā́m	té	tā́s
Instrumental	téna	tā́bhyām	tāís	téna	tā́bhyām	tāís	táyā	tā́bhyām	tā́bhis
Dative	tásmāi	tā́bhyām	tébhyas	tásmāi	tā́bhyām	tébhyas	tásyāi	tā́bhyām	tā́bhyas
Ablative	tásmāt	tā́bhyām	tébhyam	tásmāt	tā́bhyām	tébhyam	tásyās	tā́bhyām	tā́bhyas
Genitive	tásya	táyos	téṣām	tásya	táyos	téṣām}}	tásyās	táyos	tā́sām
Locative	tásmin	táyos	téṣu}}	tásmin	táyos	téṣu}}	tásyām	táyos	tā́su

eta, is declined almost identically to ta. Its paradigm is obtained by prefixing e- to all the forms of ta. As a result of sandhi, the masculine and feminine singular forms transform into eṣas and eṣã.

The ayam paradigm is given below.

	Masculine			Neuter			Feminine
	Singular	Dual	Plural	Singular	Dual	Plural	Singular	Dual	Plural
Nominative	ayam	imau	ime	idam	ime	imāni	iyam	ime	imāḥ
Accusative	imam	imau	imān	idam	ime	imāni	imām	ime	imāḥ
Instrumental	anena	ābhyām	ebhis	anena	ābhyām	ebhis	anayā	ābhyām	ābhis
Dative	asmāi	ābhyām	ebhyas	asmāi	ābhyām	ebhyas	asyāi	ābhyām	ābhyas
Ablative	asmāt	ābhyām	ebhyas	asmāt	ābhyām	ebhyas	asyās	ābhyām	ābhyas
Genitive	asya	anayos	eṣām	asya	anayos	eṣām	asyās	anayos	āsām
Locative	asmin	anayos	eṣu	asmin	anayos	eṣu	asyām	anayos	āsu

The asau paradigm is given below.

	Masculine			Neuter			Feminine
	Singular	Dual	Plural	Singular	Dual	Plural	Singular	Dual	Plural
Nominative	asau	amũ	amĩ	adas	amũ	amũni	asau	amũ	amũḥ
Accusative	amum	amũ	amũn	adas	amũ	amũni	amũm	amũ	amũḥ
Instrumental	amuna	amũbhyām	amĩbhis	amuna	amũbhyām	amĩbhis	amuyā	amũbhyām	amũbhis
Dative	amuṣmāi	amũbhyām	amĩbhyas	amuṣmāi	amũbhyām	amĩbhyas	amuṣyāi	amũbhyām	amũbhyas
Ablative	amuṣmāt	amũbhyām	amĩbhyas	amuṣmāt	amũbhyām	amĩbhyas	amuṣyās	amũbhyām	amũbhyas
Genitive	amuṣya	amuyos	amĩṣām	amuṣya	amuyos	amĩṣām	amuṣyās	amuyos	amũṣām
Locative	amuṣmin	amuyos	amĩṣu	amuṣmin	amuyos	amĩṣu	amuṣyām	amuyos	amũṣu

Enclitic Pronouns

The enclitic pronoun ena is found only in a few oblique cases and numbers.

	Masculine			Neuter			Feminine
	Singular	Dual	Plural	Singular	Dual	Plural	Singular	Dual	Plural
Accusative	enam	enau	enãn	enat	ene	enãni	enãm	ene	enãḥ
Instrumental	enena			enena			eneyā
Genitive/Locative		enayos			enayos			enayos

Interrogative Pronouns

फलकम्:Expand-section Interrogative pronouns all begin with k-, and decline just as tat does, with the initial t- being replaced by k-. The only exception to this are the singular neuter nominative and accusative forms, which are both kim and not the expected *kat.

For example, the singular feminine genitive interrogative pronoun, "of whom?", is फलकम्:IAST.

Indefinite Pronouns

Indefinite pronouns are formed by adding the participles api, cid, or cana after the appropriate interrogative pronouns.

Relative and Correlative Pronouns

फलकम्:Expand-section All relative pronouns begin with y-, and decline just as tat does. The correlative pronouns are identical to the tat series.

Pronominal Declension

फलकम्:Expand-section In addition to the pronouns described above, some adjectives follow the pronominal declension. Unless otherwise noted, their declension is identical to tat.

• eka: "one", "a certain". (singular neuter nominative and accusative forms are both ekam)
• anya: "another".
• sarva: "all", "every". (singular neuter nominative and accusative forms are both sarvam)
• para: "the other". (singular neuter nominative and accusative forms are both param)
• sva: "self" (a reflexive adjective). (singular neuter nominative and accusative forms are both svam)