कौशिक सूत्र / अष्टमोऽध्यायः
पठन सेटिंग्स
अग्नीन् आधास्यमानः सवान् वा दास्यन् संवत्सरं ब्रह्मौदनिकम् अग्निं दीपयति (कौसू-८.१[६०].१ अहोरात्रौ वा (कौसू-८.१[६०].२ याथाकामी वा (कौसू-८.१[६०].३ संवत्सरं तु प्रशस्तम् (कौसू-८.१[६०].४ सवाग्निसेनाग्नी तादर्थिकौ निर्मथ्यौ वा भवतः (कौसू-८.१[६०].५ औपासनौ चउभौ हि विज्ञायेते (कौसू-८.१[६०].६ तस्मिन् देवहेडनेनाज्यं जुहुयात् (कौसू-८.१[६०].७ समिधोअभ्यादध्यात् (कौसू-८.१[६०].८ शकलान् वा (कौसू-८.१[६०].९ तस्मिन् यथाकामं सवान् ददातिएकं द्वौ सर्वान् वा (कौसू-८.१[६०].१० अपि वाएकैकम् आत्माशिषो दातारं वाचयति (कौसू-८.१[६०].११ पराशिषोअनुमन्त्रणम् अनिर्दिष्टाशिषश् च (कौसू-८.१[६०].१२ दातारौ कर्माणि कुरुतः (कौसू-८.१[६०].१३ तौ यथालिङ्गम् अनुमन्त्रयते (कौसू-८.१[६०].१४ उभयलिङ्गैर् उभौ पुंलिङ्गैर् दातारं स्त्रीलिङ्गैः पत्नीम् (कौसू-८.१[६०].१५ उदहृत्संप्रैषवर्जम् (कौसू-८.१[६०].१६ अथ देवयजनम् (कौसू-८.१[६०].१७ तद् यत् समं समूलम् अविदग्धं प्रतिष्ठितं प्रागुदक्प्रवणम् आकृतिलोष्टवल्मीकेनास्तीर्य दर्भैश् च लोमभिः पशूनाम् (कौसू-८.१[६०].१८ {अग्ने जायस्व [११.१.१]}इति मन्थन्तौअनुमन्त्रयते (कौसू-८.१[६०].१९ पत्नी मन्त्रं संनमयति (कौसू-८.१[६०].२० यजमानश् च [एम्. Caland, Kल्. ष्छ्र्. p. ८९, Bलोओम्fइएल्द् ङ्ङा १९०२ ५१४] (कौसू-८.१[६०].२१ {कृणुत धूमं [११.१.२]}इति धूमम् (कौसू-८.१[६०].२२ {अग्ने ऽजनिष्ठा [११.१.३]} इति जातम् (कौसू-८.१[६०].२३ {समिद्धो अग्ने [११.१.४]}इति समिध्यमानम् (कौसू-८.१[६०].२४ {परेहि नारि [११.१.१३]}इत्य् उदहृतं संप्रेष्यतिअनुगुप्ताम् अलंकृताम् (कौसू-८.१[६०].२५ {एमा अगुर् [११.१.१४अ]} इत्य् आयतीम् अनुमन्त्रयते (कौसू-८.१[६०].२६ {उत् तिष्ठ नारि [११.१.१४ब्]}इति पत्नीं संप्रेष्यति (कौसू-८.१[६०].२७ {प्रति कुम्भं गृभाय [११.१.१४द्]}इति प्रतिगृह्णाति (कौसू-८.१[६०].२८ {ऊर्जो भागो [११.१.१५]}इति निदधाति (कौसू-८.१[६०].२९ {इयं मही [११.१.८]}इति चर्मास्तृणाति प्राग्ग्रीवम् उत्तरलोम (कौसू-८.१[६०].३० {पुमान् पुंसो [१२.३.१]}इति चर्मारोहयति (कौसू-८.१[६०].३१ पत्नी ह्वयमानम् (कौसू-८.१[६०].३२ तृतीयस्याम् अपत्यम् अन्वाह्वयति (कौसू-८.१[६०].३३ {ऋषिप्रशिष्टा [११.१.१५ब्]}इत्य् उदपात्रं चर्मणि निदधाति (कौसू-८.१[६०].३४ तद् {आपस् पुत्रासो [१२.३.४]}इति सापत्यौअनुनिपद्येते (कौसू-८.१[६०].३५ {प्राचींप्राचीं [१२.३.७]}इति मन्त्रोक्तम् (कौसू-८.२[६१].१ चतसृभिर् उदपात्रम् अनुपरियन्ति (कौसू-८.२[६१].२ प्रतिदिशं {ध्रुवेयं विराण् [१२.३.११]}इत्य् उपतिष्ठन्ते (कौसू-८.२[६१].३ {पितेव पुत्रान् [१२.३.१२]} इत्य् अवरोह्य भूमिं तेनउदकार्थान् कुर्वन्ति (कौसू-८.२[६१].४ पवित्रैः संप्रोक्षन्ते (कौसू-८.२[६१].५ दर्भाग्राभ्यां चर्महविः संप्रोक्षति (कौसू-८.२[६१].६ आदिष्टानां सानजानत्यै प्रयछति (कौसू-८.२[६१].७ तान्{त्रेधा भागो [११.१.५]}इति व्रीहिर् आशिषु निदधाति (कौसू-८.२[६१].८ तेषां यः पितॄणां तं श्राद्धं करोति (कौसू-८.२[६१].९ यो मनुष्याणां तं ब्राह्मणान् भोजयति (कौसू-८.२[६१].१० यो देवानां तम् {अग्ने सहस्वान् [११.१.६]} इति दक्षिणं जानुआच्यापराजिताभिमुखः प्रह्वो वा मुष्टिप्रसृताञ्जलिभिः कुम्भ्यां निर्वपति (कौसू-८.२[६१].११ कुम्भ्या वा चतुः (कौसू-८.२[६१].१२ तान् {सप्त मेधान् [१२.३.१६]} इति सापत्यौअभिमृशतः (कौसू-८.२[६१].१३ {गृह्णामि हस्तम् [१२.३.१७च्]} इति मन्त्रोक्तम् (कौसू-८.२[६१].१४ {त्रयो वरा [११.१.१०च्]} इति त्रीन् वरान् वृणीष्वइति (कौसू-८.२[६१].१५ अनेन कर्मणा ध्रुवान् इति प्रथमं वृणीते (कौसू-८.२[६१].१६ यौअपरौ तौएव पत्नी (कौसू-८.२[६१].१७ {एतौ ग्रावाणौ [११.१.९]}{अयं ग्रावा [१२.३.१४]}इत्य् उलूखलमुसलं शूर्पं प्रक्षालितं चर्मणिआधाय (कौसू-८.२[६१].१८ {गृहाण ग्रावाणौ [११.१.१०]}इत्य् उभयं गृह्णाति (कौसू-८.२[६१].१९ {साकं सजातैः [११.१.७]}इति व्रीहीन् उलूखल आवपति (कौसू-८.२[६१].२० {वनस्पतिः [१२.३.१५]}इति मुसलम् उच्छ्रयति (कौसू-८.२[६१].२१ {निर्बिन्ध्य् अंशून् [११.१.९ब्]} {ग्राहिं पाप्मानम् [१२.३.१८]} इत्य् अवहन्ति (कौसू-८.२[६१].२२ {इयं ते धीतिर् [११.१.११]} {वर्षवृद्धम् [१२.३.१९च्]} इति शूर्पं गृह्णाति (कौसू-८.२[६१].२३ {ऊर्ध्वं प्रजाम् [११.१.९द्]}{विश्वव्यचा [१२.३.१९]} इत्य् उदूहन्तीम् (कौसू-८.२[६१].२४ {परा पुनीहि [११.१.११च्]} {तुषं पलावान् [१२.३.१९द्]} इति निष्पुनतीम् (कौसू-८.२[६१].२५ {पृथग् रूपाणि [१२.३.२१]}इत्य् अवक्षिणतीम् (कौसू-८.२[६१].२६ {त्रयो लोकाः [१२.३.२०]}इत्य् अवक्षीणान् अभिमृशतः (कौसू-८.२[६१].२७ {पुनर् आ यन्तु शूर्पम् [१२.३.२०द्]} इत्य् उद्वपति (कौसू-८.२[६१].२८ {उपश्वसे [११.१.१२]}इत्य् अपवेवेक्ति (कौसू-८.२[६१].२९ {पृथिवीं त्वा पृथिव्याम् [१२.३.२२]} इति कुम्भीम् आलिम्पति (कौसू-८.२[६१].३० {अग्ने चरुर् [११.१.१६]}इत्य् अधिश्रयति (कौसू-८.२[६१].३१ {अग्निः पचन् [१२.३.२४]}इति पर्यादधाति (कौसू-८.२[६१].३२ {ऋषिप्रशिष्टा [११.१.१५ब्]}इत्य् उदकम् अपकर्षति (कौसू-८.२[६१].३३ {शुद्धाः पूताः [११.१.१७]} {पूताः पवित्रैः [१२.३.२५]}इति पवित्रे अन्तर्धाय (कौसू-८.२[६१].३४ उदकम् आसिञ्चति (कौसू-८.२[६१].३५ {ब्रह्मणा शुद्धाः [११.१.१८]} {संख्याता स्तोकाः [१२.३.२८]}इत्य् आपस् तासु निक्त्वा तण्डुलान् आवपति (कौसू-८.२[६१].३६ {उरुः प्रथस्व [११.१.१९]}{उद् योधन्ति [१२.३.२९]} श्रपयति (कौसू-८.२[६१].३७ {प्र यछ पर्शुं [१२.३.३१]}इति दर्भाहाराय दात्रं प्रयछति (कौसू-८.२[६१].३८ {ओषधीर् दान्तु पर्वन् [१२.३.३१ब्]}इत्य् उपरि पर्वणां लुनाति (कौसू-८.२[६१].३९ {नवं बर्हिर् [१२.३.३२]} इति बर्हि स्तृणाति (कौसू-८.२[६१].४० {उदेहि वेदिं [११.१.२१]} {धर्ता ध्रियस्व [१२.३.३५]}इत्य् उद्वासयति (कौसू-८.२[६१].४१ {अभ्यावर्तस्व [११.१.२२]}इति कुम्भीं प्रदक्षिणम् आवर्तयति (कौसू-८.२[६१].४२ {वनस्पते स्तीर्णम् [१२.३.३३]} इति बर्हिषि पात्रीं निदधाति (कौसू-८.२[६१].४३ {अंसध्रीं [११.१.२३च्]}इत्य् उपदधाति (कौसू-८.२[६१].४४ {उप स्तृणीहि [१२.३.२७]}इत्य् आज्येनउपस्तृणाति (कौसू-८.२[६१].४५ {उपस्तरीर् [१२.३.२८]} इत्य् उपस्तीर्णाम् अनुमन्त्रयते (कौसू-८.२[६१].४६ {अदितेर् हस्तां [११.१.२४]} {सर्वान् समागा [१२.३.३६]} इति मन्त्रोक्तम् (कौसू-८.३[६२].१ तत उदकम् आदाय पात्र्याम् आनयति (कौसू-८.३[६२].२ दर्व्या कुम्भ्यां (कौसू-८.३[६२].३ दर्विकृते तत्रएव प्रत्यानयति (कौसू-८.३[६२].४ दर्व्याउत्तमम् अपादाय तत्सुहृद् दक्षिणतोअग्नेर् उदङ्मुख आसीनो धारयति (कौसू-८.३[६२].५ अथउद्धरति (कौसू-८.३[६२].६ उद्धृते यद् अपादाय धारयति तत् उत्तरार्ध आदधाति (कौसू-८.३[६२].७ अनुत्तराधरताया ओदनस्य यद् उत्तरं तद् उत्तरम् ओदन एवओदनः (कौसू-८.३[६२].८ {षष्ठ्यां शरत्सु [१२.३.३४]}इति पश्चाद् अग्नेर् उपसादयति (कौसू-८.३[६२].९ {निधिं निधिपा [१२.३.४२]} इति त्रीणि काण्डानि करोति (कौसू-८.३[६२].१० {यद्यज् जाया [१२.३.३९]}इति मन्त्रोक्तम् (कौसू-८.३[६२].११ सा पत्यौअन्वारभते (कौसू-८.३[६२].१२ अन्वारब्धेषुअत ऊर्ध्वं करोति (कौसू-८.३[६२].१३ {अग्नी रक्षस् [१२.३.४३]}इति पर्यग्नि करोति (कौसू-८.३[६२].१४ {बभ्रेर् अध्वर्यो [११.१.३१]} {इदम् प्रापम् [१२.३.४५]} इत्य् उपरिआपानं करोति (कौसू-८.३[६२].१५ {बभ्रेर् ब्रह्मन्न् [cf. ११.१.३१]} इति ब्रूयाद् अनध्वर्युम् (कौसू-८.३[६२].१६ {घृतेन गात्रा [११.१.३१च्]}{आ सिञ्च सर्पिर् [१२.३.४५च्]} इति सर्पिषा विष्यन्दयति (कौसू-८.३[६२].१७ {वसोर् या धारा [१२.३.४१]} {आदित्येभ्यो अङ्गिरोभ्यो [१२.३.४४]}इति रसैर् उपसिञ्चति (कौसू-८.३[६२].१८ {प्रियं प्रियाणां [१२.३.४९]}इत्य् उत्तरतोअग्नेर् धेन्वादीनिअनुमन्त्रयते (कौसू-८.३[६२].१९ ताम् {अत्यासरत् प्रथमा [PS ५.३१.१]}इति यथोक्तं दोहयित्वाउपसिञ्चति (कौसू-८.३[६२].२० {अत्यासरत् प्रथमा धोक्ष्यमाणा सर्वान् यज्ञान् बिभ्रती वैश्वदेवी । उप वत्सं सृजत वाश्यते गौर् व्य् असृष्ट सुमना हिं कृणोति ॥ बधान वत्सम् अभि धेहि भुञ्जती निज्य गोधुग् उप सीद दुग्धि । इराम् अस्मा ओदनं पिन्वमाना कीलालं घृतं मदम् अन्नभागम् ॥ सा धावतु यमराज्ञः सवत्सा सुदुघां पथा प्रथमेह दत्ता । अतूर्णदत्ता प्रथमेदम् आगन् वत्सेन गां सं सृज विश्वरूपाम् [PS ५.३१.१-३]} इति (कौसू-८.३[६२].२१ {इदं मे ज्योतिर् [११.१.२८]}{सम् अग्नयः [१२.३.५०]}इति हिरण्यम् अधिदधाति (कौसू-८.३[६२].२२ {एषा त्वचां [१२.३.५१]}इत्य् अमाऊतं वासोअग्रतः सहिरण्यं निदधाति (कौसू-८.३[६२].२३ {यद् अक्षेषु [१२.३.५२]}इति समानवसनौ भवतः (कौसू-८.४[६३].१ द्वितीयं तत् पापचैलं भवति तन् मनुष्यान्धमाय दद्याद् इत्य् एके (कौसू-८.४[६३].२ {शृतं त्वा हव्यम् [११.१.२५]} इति वतुर आर्षेयान् भृग्वङ्गिरोविद् उपसादयति (कौसू-८.४[६३].३ {शुद्धाः पूता [११.१.२७]} इति मन्त्रोक्तम् (कौसू-८.४[६३].४ {पक्वं क्षेत्रात् [११.१.२८ब्]}{वर्षं वनुष्व [१२.३.५३]}इत्य् अपकर्षति (कौसू-८.४[६३].५ {अग्नौ तुषान् [११.१.२९]} इति तुषान् आवपति (कौसू-८.४[६३].६ {परः कम्बूकान् [११.१.२९ब्]} इति सव्येन पादेन फलीकरणान् अपोहति (कौसू-८.४[६३].७ {तन्वं स्वर्गो [१२.३.५४]}इत्य् अन्यान् आवपति (कौसू-८.४[६३].८ {अग्ने प्रेहि [४.१४.५]}{समाचिनुष्व [११.१.३६]}इत्य् आज्यं जुहुयात् (कौसू-८.४[६३].९ {एष} सवानां संस्कारः (कौसू-८.४[६३].१० अर्थलुप्तानि निवर्तन्ते (कौसू-८.४[६३].११ यथासवं मन्त्रं संनमयति (कौसू-८.४[६३].१२ लिङ्गं परिहितस्य लिङ्गस्यानन्तरं कर्मकर्मानुपूर्वेण लिङ्गं परीक्षेत (कौसू-८.४[६३].१३ लिङ्गेन वा (कौसू-८.४[६३].१४ कर्मोत्पत्त्यानुपूर्वं प्रशस्तम् (कौसू-८.४[६३].१५ अतथाउत्पत्तेर् यथालिङ्गम् (कौसू-८.४[६३].१६ समुच्चयस् तुल्यार्थानां विकल्पो वा (कौसू-८.४[६३].१७ अथएतयोर् विभागः (कौसू-८.४[६३].१८ सूक्तेन पूर्वं संपातवन्तं करोति (कौसू-८.४[६३].१९ {श्राम्यतः [११.१.३०]}इतिप्रभृतिभिर् वा सूक्तेनाभिमन्त्र्याभिनिगद्य दद्याद् दाता वाच्यमानः (कौसू-८.४[६३].२० अनुवाकेनउत्तरं संपातवन्तं करोति (कौसू-८.४[६३].२१ {प्राच्यै त्वा दिशे [१२.३.५५]}इतिप्रभृतिभिर् वानुवाकेनाभिमन्त्र्याभिनिगद्य दद्याद् दाता वाच्यमानः (कौसू-८.४[६३].२२ यथासवम् अन्यान् पृथग् वाइति प्रकृतिः (कौसू-८.४[६३].२३ सर्वे यथोत्पत्त्याचार्याणां पञ्चौदनवर्जम् (कौसू-८.४[६३].२४ प्रयुक्तानां पुनर् अप्रयोगम् (कौसू-८.४[६३].२५ एके सहिरण्यां धेनुं दक्षिणां (कौसू-८.४[६३].२६ गोदक्षिणां वा कौरुपथिः (कौसू-८.४[६३].२७ संपातवतोअभिमन्त्र्याभिनिगद्य दद्याद् दाता वाच्यमानः (कौसू-८.४[६३].२८ {एतं भागं [६.१२२.१]}{एतं सधस्थाः [६.१२३.१]}{उलूखले [१०.९.२६]}इति संस्थितहोमाः (कौसू-८.४[६३].२९ आवपते (कौसू-८.४[६३].३० अनुमन्त्रणं च (कौसू-८.४[६३].३१ {आशानाम् [१.३१.१]} इति चतुःशरावम् (कौसू-८.५[६४].१ {यद् राजानो [३.२९.१]}इत्य् अवेक्षति (कौसू-८.५[६४].२ पदस्नातस्य पृथक्पादेषुअपूपान् निदधाति (कौसू-८.५[६४].३ नाभ्यां पञ्चमम् (कौसू-८.५[६४].४ उन्नह्यन् वसनेन सहिरण्यं संपातवन्तम् (कौसू-८.५[६४].५ {आ नयैतम् [९.५.१]} इत्य् अपराजिताद् अजमानीयमानम् अनुमन्त्रयते (कौसू-८.५[६४].६ {इन्द्राय भागं [९.५.२]}इति अग्निं परिणीयमानम् (कौसू-८.५[६४].७ {ये नो द्विषन्ति [९.५.२च्]}इति संज्ञप्यमानम् (कौसू-८.५[६४].८ {प्र पदो [९.५.३]}इति पदः प्रक्षालयन्तम् (कौसू-८.५[६४].९ {अनुछ्य श्यामेन [९.५.४]}इति यथापरु विशन्तम् (कौसू-८.५[६४].१० {ऋचा कुम्भीम् [९.५.५]} इत्य् अधिश्रयन्तम् (कौसू-८.५[६४].११ {आ सिञ्च [९.५.५ब्]}इत्य् आसिञ्चन्तम् (कौसू-८.५[६४].१२ {अव धेहि [९.५.५ब्-ড়र्त्]}इत्य् अवदधतम् (कौसू-८.५[६४].१३ {पर्याधत्त [९.५.५च्]}इति पर्यादधतम् (कौसू-८.५[६४].१४ {शृतो गछतु [९.५.५द्]}इत्य् उद्वासयन्तम् (कौसू-८.५[६४].१५ {उत् क्रामातः [९.५.६]}इति पश्चाद् अग्नेर् दर्भेषूद्धरन्तम् (कौसू-८.५[६४].१६ उद्धृतम् {अजम् अनज्मि [४.१४.६]}इत्य् आज्येनानक्ति (कौसू-८.५[६४].१७ {पञ्चौदनं [४.१४.७]}इति मन्त्रोक्तम् (कौसू-८.५[६४].१८ ओदनान् पृथक्पादेषु निदधाति (कौसू-८.५[६४].१९ मध्ये पञ्चमम् (कौसू-८.५[६४].२० दक्षिणं पश्चार्धं यूपेनउपसिच्य (कौसू-८.५[६४].२१ {शृतम् अजं [४.१४.९]}इत्य् अनुबद्धशिरःपादं तुएतस्य चर्म (कौसू-८.५[६४].२२ {अजो हि [४.१४.१]}इति सूक्तेन संपातवन्तं यथोक्तम् (कौसू-८.५[६४].२३ {उत्तरो} अमोतं तस्याग्रतः सहिरण्यं निदधाति (कौसू-८.५[६४].२४ {पञ्च रुक्मा [९.५.२५(२६)]}इति मन्त्रोक्तम् (कौसू-८.५[६४].२५ धेन्वादीनिउत्तरतः सोपधानम् आस्तरणम् वासो हिरण्यं च (कौसू-८.५[६४].२६ {आ नयैतम् [९.५.१]} इति सूक्तेन संपातवन्तम् (कौसू-८.५[६४].२७ आञ्जनान्तं शतौदनायाः पञ्चौदेन व्याख्यातम् (कौसू-८.५[६४].२८ {अघायताम् [१०.९.१]} इत्य् अत्र मुखम् अपिनह्यमानम् अनुमन्त्रयते (कौसू-८.६[६५].१ {सपत्नेषु वज्रम् [१०.९.१ब्]}{ग्रावा त्वैषो [१०.९.२द्]}इति निपतन्तम् (कौसू-८.६[६५].२ {वेदिष् टे [१०.९.२]}इति मन्त्रोक्तम् आस्तृणाति (कौसू-८.६[६५].३ विंशत्योदनासु श्रयणीषु शतम् अवदानानि वध्रीसंनद्धानि पृथगोदनेषूपर्य् आदधति (कौसू-८.६[६५].४ मध्यमायाः प्रथमे रन्ध्रिण्यामिक्षां दशमेअभितः सप्तसप्तापूपान् परिश्रयति (कौसू-८.६[६५].५ पञ्चदशे पुरोडाशौ (कौसू-८.६[६५].६ अग्रे हिरण्यम् (कौसू-८.६[६५].७ {अपो देवीर् [१०.९.२७]}इत्य् अग्रत उदकुम्भान् (कौसू-८.६[६५].८ {बालास् ते [१०.९.३]}इति सूक्तेन संपातवतीम् (कौसू-८.६[६५].९ प्रदक्षिणम् अग्निम् अनुपरिणीयउपवेशनप्रक्षालनाचमनम् उक्तम् (कौसू-८.६[६५].१० पाणौउदकम् आनीय (कौसू-८.६[६५].११ अथामुष्यओदनस्यावदानानां च मध्यात् पूर्वार्धात्च द्विर् अवदायउपरिष्टाद् उदकेनाभिघार्य जुहोति {सोमेन पूतो जठरे सीद ब्रह्मणाम् [११.१.२५च्]} {आर्षेयेषु नि दध ओदन त्वा [११.१.३३अ]}इति (कौसू-८.६[६५].१२ अथ प्राश्नाति (कौसू-८.६[६५].१३ {अग्नेष् ट्वास्येन प्राश्नामि बृहस्पतेर् मुखेन । इन्द्रस्य त्वा जठरे सादयामि वरुणस्योदरे । तद् यथा हुतम् इष्टं प्राश्नीयाद् देवात्मा त्वा प्राश्नाम्य् आत्मास्य् आत्मन्न् आत्मानं मे मा हिंसीर् [PS २०.५७.१४॑ cf. PS ९.२१.१ff., Vष्K २.३.५+७, Vऐत्ष् १.३.११]} इति प्राशितम् अनुमन्त्रयते (कौसू-८.६[६५].१४ {यो ऽग्निर् नृमणा नाम ब्राह्मणेषु प्रविष्टः । तस्मिन् म एष सुहुतो ऽस्त्व् ओदनः स मा मा हिंसीत् परमे व्योमन् ॥ सो अस्मभ्यम् अस्तु परमे व्योमन्न् [cf. PS २०.५७.१५, PS १६.७२.९]} इति दातारं वाचयति (कौसू-८.६[६५].१५ वीक्षणान्तम् शतौदनायाः प्रातर्जपेन व्याख्यातम् (कौसू-८.६[६५].१६ {वाङ् म आसन् [१९.६०.१]}इति मन्त्रोक्तानिअभिमन्त्रयते (कौसू-८.७[६६].१ {बृहता मनो [५.१०.८]} {द्यौश् च मे [६.५३.१]} {पुनर् मैत्व् इन्द्रियं [७.६७.१]}इति प्रतिमन्त्रयते (कौसू-८.७[६६].२ प्रतिमन्त्रिते व्यवदायाश्नन्ति (कौसू-८.७[६६].३ शतौदनायां द्वादशं शतं दक्षिणाः (कौसू-८.७[६६].४ अधिकं ददतः कामप्रं संपद्यते (कौसू-८.७[६६].५ {ब्रह्मास्य [४.३४.१]}इत्य् ओदने ह्रदान् प्रतिदिशं करोति (कौसू-८.७[६६].६ उपरिआपानम् (कौसू-८.७[६६].७ तदभितश् चतस्रो दिश्याः कुल्याः (कौसू-८.७[६६].८ ता रसैः पूरयति (कौसू-८.७[६६].९ पृथिव्यां सुरयाद्भिर् आण्डीकादिवन्ति मन्त्रोक्तानि प्रतिदिशं निधाय (कौसू-८.७[६६].१० {यम् ओदनं [४.३५.१]}इत्य् अतिमृत्युम् (कौसू-८.७[६६].११ {अनड्वान् [४.११.१]} इत्य् अनड्वाहम् (कौसू-८.७[६६].१२ {सूर्यस्य रश्मीन् [४.३८.५]} इति कर्कीं सानूबन्ध्यां ददाति (कौसू-८.७[६६].१३ {आयं गौः पृश्निर् [६.३१.१]} {अयं सहस्रम् [७.२२.१]} इति पृश्निम् गाम् (कौसू-८.७[६६].१४ {देवा इमं मदुना संयुतं यवं [६.३०.१]} इति पौनःशिलं मधुमन्तं सहिरण्यं संपातवन्तम् (कौसू-८.७[६६].१५ {पुनन्तु मा देवजनाः [६.१९.१]}इति पवित्रं कृशरम् (कौसू-८.७[६६].१६ {कः पृश्निं [७.१०४.१]}इत्य् उर्वराम् (कौसू-८.७[६६].१७ {साहस्रस् [९.४.१]}इत्य् ऋषभम् (कौसू-८.७[६६].१८ {प्रजापतिश् च [९.७.१]}इत्य् अनड्वाहम् (कौसू-८.७[६६].१९ {नमस् ते जायमानायै [१०.१०.१]} {ददामि [१२.४.१]}इति वशाम् उदपात्रेण संपातवता संप्रोक्ष्याभिमन्त्र्याभिनिगद्य दद्याद् दाता वाच्यमानः (कौसू-८.७[६६].२० {भूमिष् ट्वा [३.२९.८]}इत्य् एनां प्रतिगृह्णाति (कौसू-८.७[६६].२१ {उपमितां [९.३.१ (५.२८.५)]}इति यत्शालया सह दास्यन् भवति तद् अन्तर् भवतिअपिहितम् (कौसू-८.७[६६].२२ मन्त्रोक्तं तु प्रशस्तम् (कौसू-८.७[६६].२३ {इटस्य ते वि चृतामि [९.३.१८]}इति द्वारम् अवसारयति (कौसू-८.७[६६].२४ {प्रतीचीं त्वा प्रतीचीनः [९.३.२२]}इत्य् उदपात्रम् अग्निम् आदाय प्रपद्यन्ते (कौसू-८.७[६६].२५ तद् अन्तर् एव सूक्तेन संपातवत् करोति (कौसू-८.७[६६].२६ उदपात्रेण संपातवता शालां संप्रोक्ष्याभिमन्त्र्याभिनिगद्य दद्याद् दाता वाच्यमानः (कौसू-८.७[६६].२७ {अन्तरा द्यां च पृथिवीं च [९.३.१५]}इत्य् एनां प्रतिगृह्णाति (कौसू-८.७[६६].२८ {उपमितां [९.३.१]}इति मन्त्रोक्तानि प्रचृतति (कौसू-८.७[६६].२९ {मा नः पाशं [९.३.२४]}इत्य् अभिमन्त्र्य धारयति (कौसू-८.७[६६].३० {नास्यास्थीनि [९.५.२३]}इति यथोक्तम् (कौसू-८.७[६६].३१ {सर्वम् एनं समादय [९.५.२३च्]}इत्य् अद्भिः पूर्णे गर्ते प्रविध्य संवपति (कौसू-८.७[६६].३२ शतौदनां च (कौसू-८.७[६६].३३ संभृतेषु साविकेषु संभारेषु ब्राह्मणम् ऋत्विजं वृणीत (कौसू-८.८[६७].१ ऋषिम् आर्षेयं सुधातुदक्षिणम् अनैमित्तिकम् (कौसू-८.८[६७].२ एष ह वा ऋषिर् आर्षेयः सुधातुदक्षिणो यस्य त्र्यवरार्ध्याः पूर्वपुरुषा विद्याचरणवृत्तशीलसंपन्नाः (कौसू-८.८[६७].३ उदगयन इत्य् एके (कौसू-८.८[६७].४ अथात ओदनसवानाम् उपाचारकल्पं व्याख्यास्यामः (कौसू-८.८[६७].५ सवान् दत्त्वाग्नीन् आदधीत (कौसू-८.८[६७].६ सार्ववैदिक इत्य् एके (कौसू-८.८[६७].७ सर्वे वेदा द्विकल्पाः (कौसू-८.८[६७].८ मासपरार्ध्या दीक्षा द्वादशरात्रो वा (कौसू-८.८[६७].९ त्रिरात्र इत्य् एके (कौसू-८.८[६७].१० हविष्यभक्षा स्युर् ब्रह्मचारिणः (कौसू-८.८[६७].११ अधः शयीरन् (कौसू-८.८[६७].१२ कर्तृदातारौआ समापनात् कामं न भुञ्जीरन् संतताश् चेत् स्युः (कौसू-८.८[६७].१३ अहनि समाप्तम् इत्य् एके (कौसू-८.८[६७].१४ यात्रार्थं दातारौ वा दाता केशश्मश्रुरोमनखानि वापयीत (कौसू-८.८[६७].१५ केशवर्जं पत्नी (कौसू-८.८[६७].१६ स्नातावहतवसनौ सुरभिणौ व्रतवन्तौ कर्मण्यौउपवसतः (कौसू-८.८[६७].१७ श्वो भूते यज्ञोपवीती शान्त्युदकं कृत्वा यज्ञवास्तु च संप्रोक्ष्य ब्रह्मौदनिकम् अग्निं मथित्वा (कौसू-८.८[६७].१८ {यद् देवा देवहेडनं [६.११४.१]} {यद् विद्वांसो यद् अविद्वांसो [६.११५.१]} {ऽपमित्यम् अप्रतीत्तं [६.११७.१]}इत्य् एतैस् त्रिभिः सूक्तैर् अन्वारब्धे दातरि पूर्णहोमं जुहुयात् (कौसू-८.८[६७].१९ पूर्वाह्णे बाह्यतः शान्तवृक्षस्यइध्मं प्राञ्चम् उपसमाधाय (कौसू-८.८[६७].२० परिसमुह्य पर्युक्ष्य परिस्तीर्य बर्हिर् उदपात्रम् उपसाद्य परिचरणेनाज्यं परिचर्य (कौसू-८.८[६७].२१ नित्यान् पुरस्ताद्धोमान् हुत्वाज्यभागौ च (कौसू-८.८[६७].२२ पश्चाद् अग्नेः पल्पूलितविहितम् औक्षं वानडुहम् वा रोहितं चर्म प्राग्ग्रीवम् उत्तरलोम परिस्तीर्य (कौसू-८.८[६७].२३ पवित्रे कुरुते (कौसू-८.८[६७].२४ दर्भौअप्रछिन्नप्रान्तौ प्रक्षाल्यानुलोमम् अनुमार्ष्टि (कौसू-८.८[६७].२५ दक्षिणं जानुआच्यापराजिताभिमुखः प्रह्वो वा मुष्टिना प्रसृतिनाञ्जलिना यस्यां श्रपयिष्यन् स्यात् तया चतुर्थम् (कौसू-८.८[६७].२६ शरावेण चतुःशरावं {देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे [PS १६.७०.१, TS २.४.६.१ आदि]}{ऋषिभ्यस् त्वार्षेयेभ्यस् त्वैकर्षये त्वा जुष्टं निर्वपामि [cf. PS १६.७०.२]} (कौसू-८.८[६७].२७ {वसवस् त्वा गायत्रेण छन्दसा निर् वपन्तु । ऊर्जम् अक्षितम् अक्षीयमाणम् उपजीव्यासम् [cf. PS १६.७०.२+३]} इति दातारं वाचयति (कौसू-८.९[६८].१ {रुद्रास् त्वा त्रैष्टुभेन छन्दसा । आदित्यास् त्वा जागतेन छन्दसा । विश्वे त्वा देवा आनुष्टुभेन छन्दसा निर् वपन्तु । ऊर्जम् अक्षितम् अक्षीयमाणम् उप जीव्यासम् [cf. PS १६.७०.२+४+५, आइत्B ८.१२]} इति दातारं वाचयति (कौसू-८.९[६८].२ निरुप्तं सूक्तेनाभिमृशति (कौसू-८.९[६८].३ स्वर्गब्रह्मौदनौ तन्त्रम् (कौसू-८.९[६८].४ संनिपाते ब्रह्मौदनमितम् उदकम् आसेचयेद् द्विभागम् (कौसू-८.९[६८].५ यावन्तस् तण्डुलाः स्युर् नावसिञ्चेत्न प्रतिषिञ्चेत् (कौसू-८.९[६८].६ यदिअवसिञ्चेत्{मयि वर्चो अथो यशो [६.६९.३]}इति ब्रह्मा यजमानं वाचयति (कौसू-८.९[६८].७ अथ प्रतिषिञ्चेत् (कौसू-८.९[६८].८ {आ प्यायस्व [PS २०.५५.॰॰, .RV १.१९.१६ आदि]} {सं ते पयांसि [.RV १.९१.१८ आदि]}इति द्वाभ्यां प्रतिषिञ्चेत् (कौसू-८.९[६८].९ {आ प्यायस्व सम् एतु ते विस्वतः सोम वृष्ण्यम् । भवा वाजस्य संगथे ॥ सं ते पयांसि सम् उ यन्तु वाजाः सं वृष्ण्यान्य् अभिमातिषाहः । आप्यायमानो अमृताय सोम दिवि श्रवांस्य् उत्तमानि धिष्व ॥ [PS २०.५५.॰॰+॰॰, .RV १.९१.१६+१८]}इति (कौसू-८.९[६८].१० तत्र चेद् उपाधिमात्रायां नखेन न लवणस्य कुर्यात् तेनएवास्य तद् वृथान्नं संपद्यते (कौसू-८.९[६८].११ अहतं वासो दक्षिणत उपशेते (कौसू-८.९[६८].१२ तत् सहिरण्यम् (कौसू-८.९[६८].१३ तत्र द्वे उदपात्रे निहिते भवतः (कौसू-८.९[६८].१४ दक्षिणम् अन्यद् अन्तरम् अन्यत् (कौसू-८.९[६८].१५ अन्तरं यतोअधिचरिष्यन् भवति (कौसू-८.९[६८].१६ बाह्यं जाङ्मायनम् (कौसू-८.९[६८].१७ तत उदकम् आदाय पात्र्याम् आनयति (कौसू-८.९[६८].१८ दर्व्या कुम्भ्याम् (कौसू-८.९[६८].१९ दर्विकृते तत्रएव प्रत्यानयति (कौसू-८.९[६८].२० दर्व्याउत्तमम् अपादाय तत्सुहृद् दक्षिणतोअग्नेर् उदङ्मुख आसीनो धारयति (कौसू-८.९[६८].२१ अथउद्धरति (कौसू-८.९[६८].२२ उद्धृते यद् अपादाय धारयति तद् उत्तरार्ध आधाय रसैर् उपसिच्य प्रतिग्रहीत्रे दाताउपवहति (कौसू-८.९[६८].२३ तस्मिन्न् अन्वारब्धं दातारं वाचयति (कौसू-८.९[६८].२४ तन्त्रं सूक्तं पच्छः स्नातेन {यौ ते पक्षौ [PS ३.३८.६]} {यद् अतिष्ठः [PS ३.३८.७]} (कौसू-८.९[६८].२५ {यौ ते पक्षाव् अजरौ पतत्रिणौ याभ्यां रक्षांस्य् अपहंस्य् ओदन । ताभ्यां पथ्यास्म सुकृतस्य लोकं यत्र ऋषयः प्रथमजाः पुराणाः ॥ यद् अतिष्ठो दिवस् पृष्ठे व्योमन्न् अध्य् ओदन । अन्वायन् सत्यधर्माणो ब्राह्मणा राधसा सह ॥ [PS ३.३८.६-७, cf. TS ४.७.१३.१, Vष्ं १८.५२]} (कौसू-८.९[६८].२६ {क्रमध्वम् अग्निना नाकम् [४.१४.२]}{पृष्ठात् पृथिव्या अहम् अन्तरिक्षम् आरुहम् [४.१४.३]}{स्वर् यन्तो नापेक्षन्त [४.१४.४]} {उरुः प्रथस्व महता महिम्ना [११.१.१९]}{इदं मे ज्योतिर् [११.१.२८]}{सत्याय च [१२.३.४६]}इति तिस्रः {सम् अग्नयः [१२.३.५०]}इति सार्धम् एतया (कौसू-८.९[६८].२७ अत ऊर्ध्वं वाचिते हुते संस्थितेअमूं ते ददामीति नामग्राहम् उपस्पृशेत् (कौसू-८.९[६८].२८ सदक्षिणं {कामस् तद् [१९.५२.१]} इत्य् उक्तम् (कौसू-८.९[६८].२९ {ये भक्षयन्तो [२.३५.१]}इति पुरस्ताद्धोमाः (कौसू-८.९[६८].३० {अग्ने त्वं नो अन्तम उत त्राता शिवो भवा वरूथ्यः । तं त्वा शोचिष्ठ दीदिवः सुम्नाय नूनम् ईमहे सखिभ्यः ॥ [.RV ५.२४.१अब्+२cd आदि]} {गयस्फानो अमीवहा वसुवित् पुष्टिवर्धनः । सुमित्रः सुमनो भव [cf. .RV १.९१.१२ आदि]}इत्य् आज्यभागौ (कौसू-८.९[६८].३१ पाणौउदकम् आनीयइत्य् उक्तम् (कौसू-८.९[६८].३२ प्रतिमन्त्रणान्तम् (कौसू-८.९[६८].३३ प्रतिमन्त्रिते व्यवदायाश्नन्ति (कौसू-८.९[६८].३४ {इदावत्सराय [PS १९.५१.१-४]}इति व्रतविसर्जनम् आज्यं जुहुयात् (कौसू-८.९[६८].३५ समिधोअभ्याध्यात् (कौसू-८.९[६८].३६ तत्र श्लोकौ । यजुषा मथिते अग्नौ यजुषोपसमाहिते । सवान् दत्त्वा सवाग्नेस् तु कथम् उत्सर्जनं भवेत् ॥ वाचयित्वा सवान् सर्वान् प्रतिगृह्य यथाविधि । हुत्वा संनतिभिस् तत्रोत्सर्गं कौशिको ऽब्रवीत् (कौसू-८.९[६८].३७ प्राञ्चोअपराजितां वा दिशम् अवभृथाय व्रजन्ति (कौसू-८.९[६८].३८ अपां सूक्तैर् आप्लुत्य प्रदक्षिणम् आवृत्याप उपस्पृश्यानवेक्षमाणाः प्रत्युदाव्रजन्ति (कौसू-८.९[६८].३९ ब्राह्मणान् भक्तेनउपेप्सन्ति (कौसू-८.९[६८].४० यथोक्ता दक्षिणा यथोक्ता दक्षिणा (कौसू-८.९[६८].४१
- इति अथर्ववेदे कौशिकसूत्रे ऽष्टमो ऽध्यायः समाप्तः