व्याकरणमहाभाष्यम्
अहमत्र महाभाष्यमस्त्येतद्बुद्वा आगतोऽस्मि किन्त्वत्र किमपि नास्ति पातजलमहाभायम ् - 1 - Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry with following details:- I. Discipline : VYAKARANA Name of the text : VYAKARANA MAHABHASYAM ii. Author : Sri RUDRADHARA JHA MM. Pt. GIRIDHARA'S S'ARMA CHATURVEDA File named “README_type_log.txt” containing the following details:- i. Name of the institute : Jaipur Campus ii. (a) Principal Investigator : Prof. Radhavallabh Tripathi (b) Investigator : Prof. K.B. Subbarayudu (c) Co-investigator : Dr. Shukla Mukherjee (d) Editor : Prof. Keswan K.P. iii. Name of the typist : Rajesh Kumar Sharma iv. Completion date of data entry : 15.08.2011 Name of the proof reader : Prof. Keswan K.P. Dr. Ramakant Pandey Dr. Ramkumar Sharma Dr. Umakant Chaturvedi v. Completion date of proof reading : 29.10.2012 vi. Name of the approval authority from Rashtriya Sanskrit Sansthan : Prof. Arknath Choudhary vii. Date of approval : 28.07.2011 पातजलमहाभायम ् - 2 - ीमगवपतजलमुननमतं याकरणमहाभायम ् (नवािनकम)् अटायायीथमायायथमपादयायानम ् महामहोपायायीगरधरशमा चतुवदः पातजलमहाभायम ् - 3 - महाभाय वषयानुमणका अथ नवािवकसूपाठः पपशािनके अथ शदानुशासनम् (पा. भा.) वतीयािनके (शवसूाण 1-14) 1. अइउण ् 2. ऋलृक ् 3. एओ 4. ऐऔच ् 5. हयवर 6. लण ् 7. ञमङणनम ् 8. झभञ ् 9. घढधष ् 10. जबगडदश ् 11. खफछठथचटतव ् 12. कपय ् पातजलमहाभायम ् - 4 - 13. शषशर ् 14. हल ् थमायायथमपादथपाणनसूाण 1-15 तृतीयािनके 1. वृरादैच ् 2. अदेगुणः 3. इको गुणवृी चतुथािनके 1. न धातुलोप आधधातुके 2. िङत च 3. दधीवेवीटाम ् 4. हलोऽनतराः संयोगः 5. मुखनासकावचनोऽनुनासकः 6. तुयाययनं सवणम ् 7. नाझलौ पचमािनके 8. ईदूदेववचनं गृयम ् 9. अदसो मात ् पातजलमहाभायम ् - 5 - 10. शे 11. नपात एकाजना 12. ओत ् 13. सबुौ शाकययेतावनाष 14. उञः 15. ऊ◌ँ 16. ईदूतौ च सतयथ 17. दा धा वदाप ् 18. आयतवदेकिमन ् 19. तरतमपौ घः 20. बहुगणवतुडत संया 21. णाता ष 22. डत च 23. ततवतू नठा षठािनके 1. सवादन सवनामान 2. वभाषा दसमासे बहुीहौ 3. न बहुीहौ 4. तृतीयासमास े पातजलमहाभायम ् - 6 - 5. ववे च 6. वभाषा जस 7. थमचरमतयापाधकतपयनेमाच 8. पूवपरावरदणोतरापराधराण यवथायामसंायाम ् 9. वमातधनायायाम ् 10. अतरं बहयगोपसंयानयोः 11. वरादनपातमययम ् 12. ततचासववभितः 13. कृमेजतः 14. वातोसुकसुनः 15. अययीभावच 16. श सवनामथानम ् 17. सुडनपुंसकय 18. न वेत वभाषा सतमािनके 1. इयणः ससारणम ् 2. आयतौ टकतौ 3. मदचोऽयापरः पातजलमहाभायम ् - 7 - 4. एच इवादेशे 5. षठ थानेयोगा 6. थानेऽतरतमः 7. उरण् रपरः 8. अलोयय 9. ङच 10. आदेः परय 11. अनेकालशसवय अठमािनके 1. थानवदादेशोऽनिवधौ 2. अचः परिमन् पूववध ौ 3. न पदातववचनवरेयलोपवरसवणानुवारदघजचवधष ु 4. ववचनेऽच नवमािनके 1. अदशनं लोपः 2. ययय लुलुलुपः 3. ययलोपे ययलणम ् 4. न लुमताऽगय पातजलमहाभायम ् - 8 - 5. अचोऽयापूव उपधा 6. तिमिनत नदटे पूवय 7. तमादयुतरय 8. वं पं शदयाशदसंा 9. अणुदसवणय चाययः 10. तपरतकालय 11. आदरयेन सहेता 12. येन वधतदतय 13. वृययाचामादतवृम ् 14. यादादन च 15. ए ाचां देश े पातजलमहाभायम ् - 9 - ीमपतजलमुनवरचत ं महाभायम ् दपोयोततवालोकै वभूषतम ् थमायाये थमपादे थममािनकम ् (शाारभताभायम) ् ॥ अथ शदानुशासनम ॥् अथेययं शदोऽधकाराथः युयते। शदानुशासन ं नाम शामधकृ त ं वेदतयम॥् (अनुशासनीयशदनणयाधकरणम ् ।) (आेपभायम) ् के षां शदानाम ?् ॥ (समाधानभायम) ् लौककानां वैदकानां च। त लौककाताव-गौरवः पुषो हती शकुनमृगो ामण इत॥ वैदकाः खवप-श ं नो देवीरभटये। इषे वोज वा। अिनमीले पुरोहतम।् अन आ याह वीतय इत॥ (आेपभायम) ् अथ गौरय कः शदः? ॥ (आेपोपपादकभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 10 - कं यतसानालागूलककु दखुरवषायथप ं स शदः? ॥ (आेपबाधकभायम) ् नेयाह। यं नाम तत।् (आपे ोपपादकभायम) ् यतह तदगतं चेिटतं नमषतमत स शदः? ॥ (नराकरणभायम )् नेयाह। या नाम सा ॥ (आेपोपपादकभायम) ् यतह तछुलो नीलः कपलः कपोत इत, स शदः? ॥ (नराकरणभायम )् नेयाह । गुणो नाम सः। (आेपोपपादकभायम) ् यतह तनेवभनं छनेविछनं सामायभूतं स शदः?॥ (नराकरणभायम )् नेयाह । आकृतनाम सा। (आेपोपसंहारभायम) ् कतह शदः?॥ (समाधानभायम) ् येनोचारतेन सानालागूलककु दखुरवषाणना ं संययो भवत स शदः॥ पातजलमहाभायम ् - 11 - (समाधानातरभायम) ् अथवा-तीतपदाथको लोके वनः शद इयुयत े । तयथा शदं कु , मा शदं काषः शदकाययं माणवकः, इत वन ं कु वनेवमुयते। तमा वनः शदः॥ (शदानुशासनशायोजनाधकरणम) ् (आेपभायम) ् कान पुनः शदानुशासनय योजनान? ॥ (समाधानभायम) ् रोहागमलवसंदेहाः योजनम।् (रापदाथनपणभायम) ् राथ वेदानामयेयं याकरणम ् । लोपागमवणवकारो ह सयवेदापरपालय-यतीत॥ (ऊहपदाथनपणभायम) ् ऊहः खवप-न सवैलगैन च सवाभवभितभवदे मा नगदताः। त े चावयं यगतेन पुषेण यथायथ ं वपरणमयतयाः। तानावैयाकरणः शनोत यथायथ ं वपरणमयतुम ् । तमादयेयं याकरणम॥् (आगमपदाथनपणभायम) ् आगमः खवप-‘ामणेन नकारणो धमः षडगो वेदोऽयेयो ेयच’‘ इत॥ धानं च षवगेष ु याकरणम।् धान े च कृ तो यनः फलवाभवत॥ (लघुपदाथनपणभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 12 - लवथ चायेय ं याकरणम।् ‘‘ामणेनावयं शदा ेयाः’’इत। न चातेरण याकरणं लघुनोपायेन शदा शया ातुम॥् (असंदेहपदाथनपणभायम) ् असंदेहाथ चायेय ं याकरणम।् याकाः पठित-‘‘थूलपृषतीमािनवाण-ी मनवाहमालभेते’’त। तयां सदेहः-थूला चासौ पृषती च थूलपृषती, थूलान पृषित ययाः सेयं थूलपषृ तीत । ता ं नावैयाकरणः वरतोऽयवयत-यद पूवपदकृ तवरव ं ततो बहु ीहः, अथ समासातोदातवं तततपुष इत॥ (याकरणाययनसाधकागमतीकभायम) ् इमान च भूयः शदानुशासनय योजनान-तेऽसुराः। दुटः शदः। यदधीतम।् यत ु युते। अववांसः। वभितं कु वित । यो वा इमाम।् चवार। उत वः। सतुमव। सारवतीम। ् दशयां पुय। सदु ेवो अस वण इत ॥ (भायम) ् तेऽसुराः- ‘‘तेऽसुरा हेलयो हेलय इत कुवतः पराबभूवुः। तमा ामणेन न लेिछतवै नापभाषतव,ै लेछो ह वा एष यदपशदः’‘॥ लेछा मा भूमेययेय ं याकरणम।् तेऽसुराः॥ (भायम) ् दुटः शदः ‘‘दुटः शद: वरतो वणतो वा मयायुतो न तमथमाह। स-वावो यजमानं हनित यथेशुः वरतोपराधा॥’’ इत॥ पातजलमहाभायम ् - 13 - दुटाछदामा युमहययेय ं याकरणम॥् दुटः शदः॥ (भायम) ् यदधीतम ् - ‘‘यदधीतमवातं नगदेनैव शयते। अननावव शुकै धो न तवलत कहचत॥् ’‘ तमादनथकं माधगीमहययेयं याकरणम॥् यदधीतम॥् (भायम) ् यतु युते- ‘‘यत ु युत े कु शलो वशेष े शदायथाव यवहारकाले। सोऽनतमानोत जयं पर वायोगव दुयत चापशदैः॥’’ कः?॥ वायोगवदेव॥ कु त एतत? ् ॥ यो ह शदाजानायपशदानयसौ जानात। यथैव ह शदाने धमः, एवमपशदानेऽयधमः। अथवा भूयानधमः नोत। भूयांसोऽपशदाः, अपीयांसः शदा इत। एकैकय ह शदय बहवोऽपंशाः। तयथा गौरयय शदय गावी गोणी गोता गोपोतलके यादयो बहवोऽपंशाः। अथ योऽवायोगव, अानं तय शरणम॥् (बाधकभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 14 - वषम उपयासः। नायतायाानं शरणं भवतुमहत । यो यजानन ् व ै ामणं हयासुरा ं वा पबते ् सोऽप मय े पततः यात॥् (सातयायाभायम) ् एव ं तह- ‘‘सोऽनतमानोत जयं पर वायोगव दुयत चापशदैः॥’’ कः?॥ अवायोगवदेव। अथ यो वायोगव, वानं तय शरणम॥् (आेपभायम) ् व पुनरद ं पठतम ?् ॥ (समाधानभायम) ् ाजा नाम लोकाः॥ (आेपभायम) ् कं च भोः लोका अप माणम? ् ॥ कं चातः?॥ यद लोका अप माणम, ् अयमप लोकः माण ं भवतुमहत - ‘‘यदुदुबरवणान ां घटना ं मडल ं महत ् ॥’’ पीत ं न गमयेवग कं तत ् तुगत ं नयेत ॥् ’‘ इत॥ (समाधानभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 15 - मतगीत एष तभवतः। यवमतगीततमाणम॥् यत ु युते॥ (भायम) ् अववांसः- ‘‘अववांसः यभवादे नानो य े न लुत ं वदुः। काम ं तेष ु त ु वोय ीिववायमहं वदेत॥् ’’ अभवादे ीवमा भूमेययेय ं याकरणम ् ॥ अववांसः॥ (भायम) ् वभितं कुवित- याकाः पठित-‘‘याजाः सवभितकाः कायाः’’ इत। नचातरेण याकरणं याजाः सवभितकाः शयाः कतुम ् ॥ वभितं कु वित॥ (भायम) ् यो वा इमाम- ् ‘‘यो वा इमां पदशः वरशोऽरशच वाचं वदधात स आिवजीनो भवत’’ आिवजीना यामेययेयं याकरणम॥् यो वा इमाम॥् (भायम) ् चवार- ‘‘चवार ृगा यो अय पादा वे शीष सत हतासो अय। धा बो वृषभो रोरवीत महो देवो मया आववेश’‘॥ इत॥ पातजलमहाभायम ् - 16 - चवार ृगाण। चवार पदजातान नामायातोपसगनपाताच॥ यो अय पादाः॥ यः काला भूतभवयवतमानाः॥ वे शीष। वौ शदामानौ नयः कायच॥ सत हतासो अय । सत वभतयः। धा बः। ष ु थानेषु ब उरस कठे शरसीत॥ वृषभो वषणात ् ॥ रोरवीत शदं करोत॥ कुत एत?। रौतः शदकमा ॥ महोदेवो मया आववेशेत। महादेवः शदः॥ मया मरणधमाणो मनुयातानाववेश । महता देवेन नः साय ं यथा यादययेयं याकरणम॥् (भायम) ् अपर आह- ‘‘चवार वापरमता पदान तान वदुामणा ये मनीषणः। गुहा ीण नहता नेगयित तुरय ं वाचो मनुया वदित॥’’ ‘चवार वापरमता पदान।’ चवार पदजातान नामायातोपसग- नपाताच॥ तान वदुामणा य े मनीषणः।' मनस ईषणो मनीषणः। गुहा ीण नहता नेगयित।' गुहाया ं ीण नहतान नेगयित। न चेटते। न नमषतीयथः॥ तुरय ं वाचो मनुया वदित।’ तुरय ं वा एतवाचो यमनुयेष ु वतत े चतुथमयथः॥ चवार॥ (भायम) ् उत वः- ‘‘उत वः पयन ददश वाचमुत वः ृवन ृणोयेनाम।् उतो वमै तवं वसे जायेव पय उशती सुवासाः॥’‘ पातजलमहाभायम ् - 17 - ‘उत वः’ अप खवेकः पयनप न पयत वाचम ् । अप खवेकः ृ वनप न ृणोयेनामत। अववांसमाहाधम॥् उतो वमै। तवं वसे तन ुं ववृणुते॥ जायेव पय उशती सुवासाः। तयथा जाया पये कामयमाना सुवासाः वमामानं ववृणुत, े एवं वाग ् वािवदे वामानं ववृणुते॥ वानो ववृणुयादामानमययेय ं याकरणम॥् (भायम) ् सतुमव- ‘‘सतुमव ततउना पुनतो य धीरा मनसा वाचमत। अा सखायः सयान जानते भैषां लमीनहताधवाच॥’‘ सतुः- सचतेदुधावो भवत, कसतेवा वपरतावकसतो भवत । ततउ-परपवनं भवत- ततववा तुनववा। धीरा यानवतः । मनसा ानेन। वाचमत वाचमकृषत। अा सखायः सयान जानते। अ सखायः सतः सयान जानते। व? य एष दुग मागः, एकगयो वािवषयः॥ के पुनत?े । वैयाकरणाः॥ कु त एतत॥् ‘भैषां लमीनहताधवाच।' पातजलमहाभायम ् - 18 - एषां वाच भा लमीनहता भवत। लमीलणाासनापरवृढा भवत। सतुमव॥ (भायम) ् सारवतीम -् याकाः पठित-‘‘ आहतािनरपशदं युय ायिचतीयां सारवतीमिटं नवपेत’्’ इत॥ ायिचतीया मा भूमेययेय ं याकरणम॥् सारवतीम।् (भायम) ् दशयां पुय- याकाः पठित- ‘‘दशयुतरकाल ं पुय जातय नाम वदया घोषवदायतरतथमवृ ं पुषानूकमनरतिठतम।् त तिठततमं भवत। यरं चतुरर ं वा नाम कृ त ं कु यान ततम’ ्’ इत॥ नचातरेण याकरण ं कृ ततता वा शया वातुम॥् दशया ं पुय॥ (भायम) ् सुदेवो अस- सुदेवो अस वण यय ते सत सधवः। अनुरित काकु दं सूय सुषरामव॥’’ सुदेवो अस वण सयदेवोऽस। यय ते सत सधवः सत वभतयः। अनुरित काकु दम।् काकु दं ताल ु । काकु िजवा, साऽिमनुयत इत काकु दम।् सूय सुषरामव। तयथा- पातजलमहाभायम ् - 19 - शोभनामूम सुषरामिनरतः वय दहत, एव ं त े सत सधवः सत वभतयतावनुरित। तेनास सयदेवः॥ सयदेवाः यामेययेयं याकरणम॥् सुदेवो अस॥ (उतयोजनथोपपितकरणम) ् (आेपभायम) ् कं पुनरदं याकरणमेवाधिजगांसमानेयः योजनमवायायत,े न पुनरयदप किचत- ् ऊँ इयुवा वृतातशः शमयेवमादन ् शदापठित? ॥ (समाधानभायम) ् पुराकप एतदासीत ् - संकारोतरकालं ामणा याकरणं माधीयते। तेयततथानकरणनादानुदानेयो वैदकाः शदा उपदयते ॥ तदयवे न तथा। वेदमधीय वरता वतारो भवित- वेदानो वैदकाः शदाः साः, लोकाच लौककाः अनथकं याकरणम ् इत। तेय एव ं वतपनबुयोऽयेतृयः सु भूवा आचाय इदं शामवाचटे - इमान योजनाययेयं याकरणम -् इत॥’ (अनुबधचतुटयोपसंहारभायम) ् उतः शदः। वपमयुतम।् योजनाययुतान॥ (अथ शानमाणरतनपणभायम) ् (आेपभायम) ् शदानुशासनमदानी ं कतयम।् तकथ ं कतयम ् । कं शदोपदेशः कतयः, आहोिवदपशदोपदेशः, आहोिवदुभयोपदेश इत?॥ (समाधानम )् पातजलमहाभायम ् - 20 - अयतरोपदेशेन कृ त ं यात।् तयथा भयनयमेनाभयतषेधो गयते। पञच् पञच् नखा भया इयुत े गयत एत- अतोऽयेऽभया इत॥ अभयतषेधेन वा भयनयमः। तयथा ‘‘अभयो ायकु कु टः अभयो ायसूकरः' इयुत े गयत एत- आरयो भय-इत। एवमहाप। यद तावछदोपदेशः यते, गौरयेतिमनुपदटे गयत एत गायादयोऽपशदा इत। अथायपशदोपदेशः यत,े गायादषूपदटेष ु गयत एत-गौरयेष शद इत॥ (आेपभायम) ् कं पुरर यायः?॥ (समाधानभायम) ् लघुवाछदोपदेशः। लघीयाछदोपदेशः। गरयानपशदोपदेशः। एकैकय शदय बहवोऽपंशाः। तयथा- गौरयय शदय गावीगोणीगोतागोपोतलकेयेवमादयोऽपंशाः। इटावायानं खवप भवत॥ (आेपभायम) ् अथैतिमशदोपदेशे सत कं शदानां तपतौ तपदपाठः कतयः-गौरवः पुषो हती शकुनमृगो ामण इयेवमादयः शदाः पठतयाः?॥ (समाधानभायम) ् नेयाह। अनयुपाय एष शदाना ं तपतौ तपदपाठः॥ एव ं ह ूयत-े ‘‘बृहपत- राय दयं वषसह ं तपदोताना ं शदाना ं शदपारायणं ोवाच नात ं जगाम’’॥ बृहपतच वता, इचायेता, दयं वषसहमययनकालो, न चातं जगाम, कं पुनरयवे। यः सवथा चरं जीवत वषशतं जीवत। चतुभच कारैवयोपयुता भवत-आगमकालेन, पातजलमहाभायम ् - 21 - वायायकालेन,वचनकालेन, यहारकालेनेत। त चायागम- कालेनैवायुः कृ न ं पयुपयुत ं यात।् तमादनयुपायः शदाना ं तपतौ तपदपाठः॥ (आेपभायम) ् कथं तहमे शदाः तपतयाः?॥ (समाधानभायम) ् कं चसामायवशेषवलणं वयम।् येनापेन यनेन महतो महतः शदौघान ् तपयेरन॥् कं पुनतत? ् ॥ उसगापवादौ। किचदुसगः कतयः, किचदपवादः॥ (आेपभायम) ् कथं जातीयकः पुनसगः कतयः, कथंजातीयकोऽपवादः॥ (समाधानम )् सामायेनोसगः कत यः। तयथा ‘‘कमयण ् । तय वशेषेणापवादः। तयथा-’‘आतोऽनुपसग कः॥’‘ (जातयितपदाथनणयाधकरणम) ् (आेपभायम) ् कं पुनराकृ तः पदाथः आहोिव यम? ् ॥ (समाधानभायम) ् उभयमयाह॥ कथं ायते?। पातजलमहाभायम ् - 22 - उभयथा याचायण सूाण पठतान। आकृ त ं पदाथ मवा- ‘‘जायायायाम-े किमबहु वचनमयतरयाम’ ्’ इयुयते। यं पदाथ मवा ‘‘सपाणाम ’् ’ इयेकशेष आरयते॥ (शदनयवानयववचारभायम) ् (आेपभायम) ् कं पुननयः शदः, आहोिवकायः?॥ (समाधानभायम) ् संह एताधायेन परतम- ् नयो वा याकाय वेत। तोता दोषाः, योजनाययुतान। त वेष नणयः-ययेव नयः, अथाप कायः, उभयथाप लणं वयमत॥ (नयशदवादेप शाय धमजनकताधकरणम) ् (आेपभायम) ् कथ ं पुनरद ं भगवतः पाणनेराचायय लण ं वृतम -् (आेपसाधकवातकथमखडम) ् ॥*॥ से शदाथसबधे॥*॥ (यायाभायम) ् से शदेऽथ सबधे चेत॥ (वातकघटकसशदाथनपणभायम) ् (आेपभायम) ् अथ सशदय कः पदाथः?॥ पातजलमहाभायम ् - 23 - (समाधानम )् नयपयायवाची सशदः॥ कथं ायते ? ॥ यकूटथेववचालषु भावेषु वतते। तयथा- सा यौः, सा पृथवी, समाकाशमत॥ (आेपभायम) ् ननु च भोः कायवप वतते। तयथा- स ओदनः, सः सूपः, साः यवागूरत। यावता कायवप वतत,े त कु त एतिनयपयायवाचनो हणम, ् न पुनः काय यः सशद इत? ॥ (समाधानभायम) ् संहे तावकायतववभावामयामहे नयपयायवाचनो हणमत। इहाप तदेव॥ (समाधानातरभायम) ् अथवा सयेकपदाययवधारणान। तयथा-अभो वायुभ इत- अप एव भयत, वायुमेव भयतीत गयते। एवमहाप स एव, न साय इत॥ (समाधानातरभायम) ् अथवा पूवपदलोपोऽ टयः- अयतसः स इत। तयथा - देवदतो दतः, सयभामा भामेत। (समाधानातरभायम) ् अथवा ‘‘यायानतो वशेषतपितन ह संदेहादलणम ’् ’ इत नयपयाय-वाचनो हणमत यायायामः॥ (समाधानभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 24 - ॥ मगलाथम॥् मागलक आचाय महतः शाौघय मगलाथ सशदमादतः युते। मगलादन ह शााण थते वीरपुषाण च भवित, आयुमपुषाण चायेतारच साथा यथा युरत॥ (समाधानभायशेषभायम) ् अयं खलु नयशदो नावयं कूटथेववचालषु भावेषु वतते॥ कं तह? ॥ आभीयेप वतते। तयथा नयहसतो नयजिपत इत। यावताभीयेऽप वतत े तायनेनैवाथः यात- ् ‘‘यायानतो वशेषतपितन ह सदेहादलणम’ ्’ इत। पयत वाचाय मगलाथचैव सशद आदतः युतो भवयत, शयाम चैनं नयपयायवाचनं वणयतुमत। अतः सशद एवोपातो न नयशदः॥ (नयतासाधकपनपणम) ् (आपे भायम) ् अथ कं पुनः पदाथ मवा एष वहः यते। से शदेऽथ सबधे चेत?॥ (समाधानाभायम) ् आकृतमयाह॥ कु त एतत? ् ॥ आकृ तह नया यमनयम॥् (आेपभायम) ् अथ ये पदाथ कथं वहः कतयः? ॥ पातजलमहाभायम ् - 25 - (समाधानातरभायम) ् से शदे अथसबधे चेत। नयो यथवतामथरभसबधः॥ (यपदाथायुपगमभायम) ् अथवा य एव पदाथ एष वहो यायः-से शदे अथ सबधे चेत। यं ह नयमाकृतरनया॥ कथं ायते? ॥ एव ं ह यत े लोके मृ कयाचदाकृ या युता पडो भवत, पडाकृ तमुपमृय घटकाः यत,े घटकाकृ तमुपमृय कु िडकाः यते। तथा सुवण कयाचदाकृ या युत ं पडो भवत, पडाकृतमुपमृय चकाः यते, चकाकृतमुपमृय कटकाः यते, कटकाकृतमुपमृय वितकाः यते। पुनरावृतः सुवणपडः पुनरपरयाकृया युतः खदरागारसवण कुडले भवतः। आकृतरया चाया च भवत, यं पुनतदेव। आकृयुपमदन यमेवावशयते॥ (आकृ तपदाथायुपगमभायम) ् आकृतावप पदाथ एष वहो यायः-से शदे अथ सबधे चेत॥ (आेपमारणभायम )् नन ु चोतम- ् आकृ तरनया-इत॥ (समाधानभायम) ् नैतदित। नयाऽऽकृतः॥ कथम ् ?॥ न वचदुपरतेत कृवा सवोपरता भवत। यातरथा तूपलयते॥ पातजलमहाभायम ् - 26 - (समाधानसाधकनयलणभायम) ् अथवा नेदमेव नयलणम -् व ं कू टथमवचायनपायोपजनवकायनुपय- वृययययोग यतिनयमत। तदप नयं यिमंतवं न वहयते। कं पुनतवम? ् ॥ तय भावतवम॥् आकृ तावप तवं न वहयते। (नयानयववचारयाकृ तवबोधकभायम) ् अथवा कं न एतेन-इदं नयमदमनयमत। यिनयं तं पदाथ मवैष वहः यते- से शदेऽथ सबधे चेत॥ (याेपभायम) ् कथ ं पुनायत-े सः शदोऽथः सबधचेत ॥ (१ याेपसमाधानवातकवतीयखडम) ् ॥ ॥ लोकतः॥ ॥ (भायम) ् यलोके ऽथमथमपु ादाय शदायुजत,े नैषा ं नवृ तौ यनं कु वित। य े पुनः काया भावा नवृतौ तावतषे ा ं यनः यते। तयथा-घटेन काय करयन ् कु भकारकु ल ं गवाह-कु घटं कायमनेन करयामीत। न तवछदायुयुमाणो वैयाकरणकुलं गवाह- कु शदायोय इत। तावयेवाथमुपादाय शदायुजते॥ (आेपोपसंहारभायम) ् यद तह लोक एष ु माणम, ् कं शाेण यत?े पातजलमहाभायम ् - 27 - (१ समाधानभूत ं तृतीयखडम॥् ३॥) ॥ ॥ लोकतोऽथयुत े शदयोगे शाेण धमनयमः ॥ ॥ (भायम) ् लोकतोऽथयुत े शदयोगे शाेण धमनयमः यते॥ कमदं धमनयम इत॥ धमाय नयमो धमनयमः,धमाथ वा नयमो धमनयमः, धमयोजनो वा नयमो धमनयमः॥ (१ वातकचतुथखडम॥् ४॥) ॥*॥ यथा लौककवैदकेषु॥*॥ यतता दाणायाः-‘‘यथा लोके वेदे चे’त योतये ‘‘यथा लौककवैदके’िवत युजते॥ अथवा युत एवा तताथः। यथा लौककेषु वैदकेषु च कृतातेषु॥ लोके ताव ‘अभयो ायकुकुटः, अभयो ायसूकर’ इयुयते। भयं च नाम ुतघाताथमुपादयते। शयं चानेन वमांसादभरप ु तहतुम।् त नयमः यत े - इदं भयमदमभयमत॥ तथा- खेदाीषु वृितभवत। सामानच खेदवगमो गयायां चागयायां च । त नयमः यते-इयं गयेयमगयेत॥ (भायम) ् वेदे खवप-‘‘पयोतो ामणो यवागूतो राजय आमातो वैयः’’ इयुयते। तं च नामायवहाराथमुपादयते। शयं चानेन शालमांसादयप तयतुम।् त नयमः यते। तथा- ‘‘बैवः खादरो वा यूपः या’’ इयुयते। यूपच नाम पवनुबधाथमुपादयते। शय ं चानेन यिकं चदेव काठमुियानुिय वा पशुरनुबधुम।् त नयमः यते। पातजलमहाभायम ् - 28 - तथा ‘‘अनौ कपालायधयाभमयत-े भृगूणामगरस ां धमय तपसा तयवम’ ्’ इत । अतरेणाप ममिनदहनकमा कपालान संतापयत। त च नयमः यते- एवं यमाणमयुदयकार भवतीत॥ (दाटाितक उपसंहारभायम) ् एवमहाप समानायामथावगतौ शदेन चापशबदेन च धमनयमः यते-शदेनैवाथऽभधेयो नापशदेनेत॥ एवं यमाणमयुदयकार भवतीत॥ (अनुपलधयोगसाधुशदसाधकशासाथयाधकरणम) ् (२ आेपवातकम॥् १॥) ॥॥ अययुतः॥॥ (भायम) ् सित वै शदा अयुताः। तयथा-ऊष, तेर,च, पेचेत॥ कमतो यसययुताः?॥ योगा भवाछदानां साधुवमयवयत। य इदानीमयुता नामी साधवः युः॥ (आेपासंगतभायम) ् इदं ताववतषम- ् यदुयत-े ‘‘सित व ै शदा अयुता’’ इत । यद सित नायुताः, अथायुता न सित, सित चायुताचेत वतषम।् युजान एव खल ु भवानाह-सित शदा अयुता इत। कचेदानीमयो भवजातीयकः पुषः शदाना ं योग े साधुः यात? ् ॥ (आेपासंगतबाधकभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 29 - नैतवतषम।् सतीत तावमू ः। यदेताशावदः शाेणानुवदधते॥ अयुता इत ूमः। यलोके ऽयुता इत॥ यदयुयत-े कचेदानीमयो भवजातीयकः पुषः शदाना ं योग साधुः यादत। न ूमोऽमाभरयुता इत॥ कं तह? ॥ लोकेऽयुता इत॥ (आपे भायम) ् ननु च भवानययतरो लोके॥ (समाधानभायम) ् अयतरोऽहं लोके, न वहं लोकः॥ (३ आेपबाधकवातकम॥् २॥) ॥*॥ अययुत इत चे नाथ शदयोगात ् ॥*॥ (भायम) ् अययुत इत चेत।् तन ॥ कं कारणम ?् ॥ अथ शदाः युयते। सित चैषा ं शदानामथा येवथषु युयते॥ (५ आेपसाधकवातकम) ् ॥*॥ अयोगः योगायवात॥् *॥ (भायम) ् पातजलमहाभायम ् - 30 - अयोगः खवयेषां शदानां यायः॥ कुतः?॥ योगायवा। यदेषां शदानामथऽयाछदायुजते। तयथा-ऊषेयय शदयाथ-व यूयमूषताः, तेरेययाथ-व यूय ं तीणाः, चे ययाथ- व यूय ं कृ तवतं। पेचेययाथ व यूय ं पववत इत॥ (१ सातसमाधानवातकम) ् ॥*॥ अयुत े दघसवत॥् *॥ (भायम) ् ययययुताः, अवयं दघसवलणेनानुवघेयाः। तयथा दघसाण वाषशतकान वाषसहकाण च। न चायवे किचदयाहरत। केवलमृषसंदायो धम इत कृवा याकाः शाेणानुवदधते॥ (६ सातसमाधानवातकम॥् ५॥) ॥*॥ सव देशातरे॥*॥ (भायम) ् सव खवयेते शदा देशातरेषु युयते॥ (आेपभायम) ् न चैवोपलयते॥ उपलधौ यनः यताम॥् महान ् शदय योगवषयः। सतवीपा वसुमती यो लोकाः, चवारो वेदाः सागाः सरहया बहुधा भना एकशतवयुशाखाः सहवमा सामवेदः, एकवंशतधा बाहवृय ं नवधाथवणो वेदः वाकोवायमतहासः पुराण ं वैयकमयेतावाछदय योगवषयः। एतावतं शदय योगवषयमननुनशय ‘सययुता’ इत वचनं केवलं साहसमामेव॥ पातजलमहाभायम ् - 31 - एतिमंचातमहत शदय योगवषये ते ते शदात त नयतवषया यते। तयथा शवतगतकमा कबोजेवेव भाषतो भवत, वकार एवैनमाया भाषते शव इत। हमतः सुराेष ु रंहतः ायमयेष,ु गममेव वायाः युजते। दातलवनाथ ायेष,ु दामुदयेषु॥ य े चायेते भवतोऽयुता अभमताः शदा एतेषामप योगो यते॥ व? ॥ वेदे। तयथा- ‘‘सताये रेवतीरेवदूष, यवो रेवतीरेवया ं तमषृ , यम े नरः ुय ं म च, या नचा जरसं तनूनाम’ ्’ इत॥ (अथ शदानय धमजनकताधकरणम) ् (आेपभायम) ् कं पुनः शदय ाने धमः आहोिवयोगे? ॥ (याेपभायम) ् कचा? वशेषः? (७ ानपदूषणवातकम) ् ॥*॥ ाने धम इत चेतथाऽधमः॥ *॥ (भायम) ् ान े धम इत चेतथाऽधमप ानोत। यो ह शदान ् जानायपशदानयसौ जानात। यथैव शदाने धम एवमपशदानेऽयधमः॥ (अधमाधयभायम) ् अथवा भूयानधमः ानोत। भूयांसो यपशदा अपीयांसः शदाः। एकैकय शदय बहवोऽपंशाः। तयथा गौरयय गावीगोणीगोतागोपोतलकेयेवमादयो-ऽपंशाः॥ पातजलमहाभायम ् - 32 - ॥*॥ आचारे नयमः॥*॥ (८ ानप े दूषणातरवातकम) ् (भायम) ् आचारे पुनऋषनयम ं वेदयत-े ‘‘ तऽे सुरा हेलयो हेलय इत कु वतः पराबभूवुः’’॥ इत॥ (अथ योगपागीकारभायम )् अत ु तह योगे॥ (९ योगप े दूषणवातकम) ् ॥ ॥ योगे सवलोकय। । ॥ (भायम) ् यद योगे धमः, सव लोकोऽयुदयेन युयेत॥ (आेपभायम) ् कचेदानीं भवतो मसरो, यद सव लोकोऽयुदयेन युयेत? । (समाधानभायम) ् न खल ु किचमसरः। यनानथय ं त ु भवत। फलवता च नाम यनेन भवतयम।् न च यनः फलावतरेयः॥ (समाधानबाधकभायम) ् नन ु च य े कृ तयनात े साधीयः शदायोयत,े त एव साधीयोऽयुदयेन योयते॥ (समाधानसाधकभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 33 - यतरेकोऽप वै लयते। यते ह कृतयनाचावीणाः। अकृतयनाच वीणाः। त फलयतरेकोऽप यात॥् (पवयनराकरणोपसंहारभायम) ् एव ं तह- नाप ान एव धम नाप योग एव॥ कं तह? ॥ (१० सातसमाधानवातकम॥् ) ॥*॥ शापूवके योगऽे युदयततुय ं वेदशदेन॥*॥ (भायम) ् शापूवकं यः शदायुत े सोऽयुदयेन युयते। ततुय ं वेदशदेन। वेदशदा अयेवमभवदित ‘‘योऽिनटोमेन यजत े य उ चैनमेव ं वेद’’ ‘‘योऽिनं नाचके त ं चनुत े य उ चैनमेवं वेद’’॥ (यायातरभायम) ् अपर आह- ततुय ं वेदशदेनेत। यथा वेदशदा नयमपूवमधीताः फलवतो भवयेव ं यः शापूवकं शदायुत े सोऽयुदयेन युयत इत। (थमपायपु गमभायम) ् अथ वा पुनरतु- ान एव धम इत॥ (आेपमारणभायम )् नन ु चोतम ् ान े धम इत चेतथाऽधम इत॥ (आेपनराकरणभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 34 - नैष दोषः, शदमाणका वयम, ् यछद आह तदमाकं माणम।् शदच शदाने धममाह, नापशदानऽे धमम॥् यच पुनरशटातषम, ् नैव तोषाय भवत, नायुदयाय। तयथा हिकतहसतकडूयतान नैव दोषाय भवित, नायुदयाय॥ (समाधानातरभायम) ् अथवायुपाय एवापशदानं शदाने । यो यपशदाजानात शदानयसौ जानात। तदेव ं ‘‘ान े धमः’’ इत वु तोऽथादापनं भवत- ‘‘अपशदानपूवक े शदाने धमः’’ इत॥ (समाधानातरभायम) ् अथ वा कूपखानकवदेतवयत। तयथा कूपखानकः कूपं खनययप मृदा पांसुभचावकण भवत। सोऽसु संजातासु तत एव तं गुणमासादयत। येन च स दोषो नहयते, भूयसा चायुदयेन योगो भवत। एवमहाप यययपशदानेऽधमतथाप यवसौ शदाने धमतेन च स दोषो नघानयते भूयसा चायुदयेन योगो भवयत॥ (वतीयदूषणनरासभायम )् यदयुयत-ेआचारे नयम इत॥ या े कमण स नयमोऽयानयमः। एव ं ह ूयत-े ‘‘यवाणतवाणो नाम ऋषयो बभूवुः यधमाणः परापरा वदतवेदतया अधगतयाथातयाः।' ते तभवतो यवा नतावा न इत योतये यवाणतवाण इत युयत,े या े पुनः कमण नापभाषते॥ तैः पुनरसुरैया े कमयपभाषतम, ् ततते पराभूताः॥ (अथ याकरणपदाथनपण आेपभायम) ् अथ याकरणमयय शदय कः पदाथः॥ (समाधानभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 35 - ॥सूम॥् (११ सूप े आेपवातकम) ् ॥*॥ सू े याकरण े षयथऽनुपपनः॥*॥ (भायम) ् सू े याकरणे पयथ नोपपयत-े ‘‘याकरणय सूम’ ्’ इत ॥ कं ह तदयसूा याकरणम ,् ययादः सू ं यात॥् (१२ आेपातरवातकम) ् ॥*॥ शदातपितः॥*॥ (भायम) ् शदानां चातपितः ानोत-‘‘याकरणाछदातपयामहे’’ इत । नह सूत एव शदातपयते॥ कं तह?॥ यायानतच॥ (आेपबाधकभायम) ् नन ु च तदेव सू ं वगृहत ं यायानं भवत॥ (आेपसाधकभायम) ् न के वलान चचापदान यायानम- ् ‘‘वृः,आत’ ्’ ऐज’ ्’ इत॥ कं तह? ॥ उदाहरण ं युदाहरण ं वायायाहार इयेतसमुदत ं यायान ं भवत॥ पातजलमहाभायम ् - 36 - (पातरभायम) ् एव ं तह शदः। (१३ आेपवातक म) ् ॥*॥ शदे युडथः॥*॥ (भायम) ् यद शदो याकरणं युडथ नोपयत-े यायत े शदा अनेनेत याकरणम ् । नह शदेन किच यायते॥ के न तह? ॥ सूेण॥ (१४ आेपातरवातकम) ् ॥*॥ भवे च ततः॥*॥ (भायम) ् भवे च ततो नोपपयते-‘‘याकरणे भवो योगो वैयाकरणः’’ इत। नह शदे भवो योगः॥ व तह? ॥ सूे॥ (१५ आेपातरवातकम) ् ॥*॥ ोतादयच तताः॥*॥ (भायम) ् पातजलमहाभायम ् - 37 - योतादयच तता नोपपयते। पाणनना ोत ं पाणनीयम।् आपशलं काशकृनमत। नह पाणनना शदाः ोताः। कं तह? ॥ सूम॥् (आेपभायम) ् कमथमदमुभयमुयत े भव े ोतादयच तता इत। न ोतादयच तता इयेव भवऽे प ततचोदतः यात? ् ॥ (परहारभायम) ् पुरताददमाचायण टम ् भव े च तत इत, तपठतम।् तत उतरकालमदं टम ् ोतादयच तताः इत, तदप पठतम।् न चेदानीमाचायाः सूाण कृ वा नवतयित॥ (थमाेपकबाधकभायम )् अयं तावददोषः-यदुयत े शदे युडथः इत। नावयं करणाधकरणयोरेव युवधीयते॥ कं तह? ॥ अयेवप कारके ष-ु ‘‘कृ ययुटो बहु लम’ ’् इत। तयथा कदन ं पतनमत॥ (करणयुसमथनभायम) ् अथ वा शदैरप शदा यायते। तयथा गौरयुत े सव सदेहा नवतत,े नावो न गदभ इत॥ (अनुृतदोषदशकभायम) ् अयं तह दोषः-भव े ोतादयच तताः इत॥ पातजलमहाभायम ् - 38 - (समाधानभायम) ् एव ं तह- (१९ सातवातकम॥् १६॥) ॥*॥ लयलण े याकरणम॥् *॥ (भायम) ् लयं च लण ं चैतसमुदत ं याकरणं भवत॥ कं पुनलयम, ् कं वा लणम ?् ॥ शदो लयः, सू ं लणम ?् ॥ (समाधानबाधकभायम) ् एवमययं दोषः-समुदाय े याकरणशदः वृतोऽवयव े नोपयते। सूाण चायधीयान इयते-वैयाकरण इत॥ (समाधानसाधकभायम) ् नैषं दोषः। समुदायेष ु ह शदाः वृवा अवयवेवप वतते। तयथा पूव पचालाः, उतरे पचालाः,तैल ं भुतम ,् घृत ं भुतम ,् शुलो नीलः कपलः कृ ण इत॥ एवमय ं समुदाय े याकरणशदः वृतोऽवयवेवप वतते॥ (थमपायुपगमभायम) ् अथ वा पुनरत ु सूम॥् (थमाेपमारणभायम) ् नन ु चोतम ् सू े याकरणे षयथऽनुपपन इत॥ (थमाेपनरासभायम )् पातजलमहाभायम ् - 39 - नैष दोषः, यपदेशवावेन भवयत॥ (वतीयाेपमारणभायम )् यदयुयत े शदातपितः इत। नह सूत एव शदातपयते॥ कं तह? ॥ यायानतचेत॥ परतमेतत- ् तदेव सू ं वगृ हत ं यायानं भवतीत॥ (परहारबाधकमारणभायम) ् नन ु चोतम- ् न के वलान चचापदान यायानम- ् वृःआत ् ऐिजत॥ कं तह? ॥ ‘‘उदाहरणं युदाहरण ं वायायाहार इयेतसमुदत ं यायान ं भवत’’इत॥ (परहारसाधकभायम) ् अवजानत एतदेवं भवत। सूत एव ह शदान ् पपयते॥ आतच सूत एव। यो युसू ं कथयेनादो गृयेत॥ (इत याकरणपदाथनपणम) ् (अथ वणपदेशयोजनाधकरणम) ् (आेपभायम) ् अथ कमथ वणानामुपदेशः? ॥ (१७ समाधानवातकम) ् ॥*॥ वृितसमवायाथ उपदेशः॥*॥ वृितसमवायाथ वणानामुपदेशः॥ कमदं वृितसमवायाथ इत? ॥ पातजलमहाभायम ् - 40 - वृतय े समवायो विृ तसमवायः। वृयथ वा समवायो वृितसमवायः। वृितयोजनो वा समवायो वृितसमवायः॥ का पुनवृितः? ॥ शावृितः॥ अथ कः समवायः? ॥ वणनामानुपूयण संनवेशः॥ अथ क उपदेशः? ॥ उचारणम॥् कु त एतत॥् दशचारणयः। उचाय ह वणानाह-उपदटा इमे वणा इत॥ (१८ वणपदेशयोजनातरवातकम) ् ॥*॥ अनुबधकरणाथच॥*॥ (भायम) ् अनुबधकरणाथच वणानामुपदेशः कतयः। अनुबधानासयामीत। नयनुपदय वणाननुबधाः शया आसतुम।् स एष वणानामुपदेशो वृितसमवायाथचानुबध-करणाथच। वृितसमवायचानुबधकरण ं च याहाराथम।् याहारो वृयथः॥ (१९ वणपदेशयोजनातरवातकम) ॥*॥ इटबुथच॥*॥ (भायम) ् पातजलमहाभायम ् - 41 - इटबुथच वणानाममुपदेशः-‘इटावणान ् भोयामहे’ इत। नयनुपदय वणानटा वणाः शया वातुम॥् (२० आेपवातकम ॥् ४॥) ॥*॥ इटबुथचेत चेदुदातानुदातवरतानुनासकदघलुतानामयुपदेशः॥*॥ (भायम) ् इटबुयथचेत चेदुदातानुदातवरतानुनासकदघलुतानामयुपदेशः कतयः। एवंगुणा अप ह वणा इयते॥ (२१ सातवातकम ॥् ५॥) ॥*॥ आकृ युपदेशािसम॥् *॥ (भायम) ् अवणाकृ तपदटा सवमवणकु ल ं हयत। तथेवणाकृ तः। तथोवणाकृ तः॥ (२२ आेपवातकम ् ॥६॥) ॥*॥ आकृ युपदेशािसमत चेत ् संवृतादना ं तषेधः॥*॥ (भायम) ् आकृ यपु देशािसमत चेत ् संवृतादना ं तषेधो वतयः॥ के पुनः संवृतादयः?॥ संवृतः, कलो मात, एणीकृतोऽबूकृतोऽधको, तो, नरतः, गीत, उपगीतः, िवणो, रोमश, इत॥ अपर आह- ‘‘त ं नरतमवलिबतं नहतमबूकृ त ं मातमथो वकिपतम।् पातजलमहाभायम ् - 42 - संदटमेणीकृ तमधकं ुत ं वकणमेताः वरदोषभावनाः’’ इत ॥ अतोऽये यजनदोषाः॥ (साितभायम) ् नैष दोषः॥ (२३ समाधानवातकम॥् ७ ॥) ॥*॥ गगादबदादपाठासंवृतादना ं नवृितः॥*॥ (भायम) ् गगादबदादपाठासंवृतादना ं नवृितभवयत॥ (आेपभायम) ् अयय गगादबदादपाठे योजनम॥् कम? ् ॥ समुदायाना ं साधुव ं यथा यादत॥ (समाधानैकदेशभायम) ् एवं तयटादशधा भनां नवृकलादकामवणय यापितं वयाम॥ (आेपभायम) ् सा तह वतया॥ (२४ एकदेशसमाधानवातक म )् ॥*॥ लगाथा तु यापितः॥*॥ (भायम) ् लगाथा सा तह भवत॥ पातजलमहाभायम ् - 43 - (आेपभायम) ् ततह वतयम॥् (समाधानभायम) ् यययेतदुयते। अथवैतह अनेकमनुबधशत ं नोचायमसंा च न वतया, लोपच न वतयः। यदनुबधैः यते तकलादभः करयते॥ (आेपभायम) ् सयेवम। ् अपाणनीयं त ु भवत॥ (साितभायम) ् यथायासमेवातु॥ (आेपमारणभायम )् नन ु चोतम ् आकृ युपदेशािसमत चेसंवृतादना ं तषेध इत॥ (समाधानभायम) ् परतमेतत ् - गगादबदादपाठात ् संवृतादना ं नवृतभवयत इत॥ (समाधानबाधकभायम) ् नन ु चाय गगादबदादपाठे योजनमुतम।् कम ?् । समुदायाना ं साधु व ं यथा यादत॥ (समाधानसाधकभायम) ् एव ं तयुभयमनेन यत-े पाठचैव वशेयत,े कलादयच नवयते॥ कथ ं पुनरेके न यनेनोभयं लयम? ् ॥ लयमयाह॥ पातजलमहाभायम ् - 44 - कथम ?् ॥ वगता अप हेतवो भवित। तयथा-आाच सताः पतरच ीणता इत॥ तथा वायायप वठान भवित-वेतो धावत, अलबुसाना ं यातेत॥ (भायम) ् अथ वा इदं तावदयं टयः-वेमे संवृतादयः ूयेरिनत? ॥ आगमेषु॥ आगमाः शुाः पयते॥ वकारेषु तह॥ वकारा अप शुा: पयते॥ ययेषु तह॥ यया अप शुाः पयते॥ धातुष ु तह॥ धातवोऽप शुाः पयते॥ ातपदकेषु तह॥ ातपदकायप शुान पयते॥ यान तयहणान ातपदकान॥ एतेषामप वरवणानुपूवानाथ उपदेशः कतयः। शशः षष इत मा भूत।् पलाशः पलाष इत मा भूत।् मचको मजक इत मा भूत॥् पातजलमहाभायम ् - 45 - ‘आगमाच वकाराच ययाः सह धातुभः। उचायत े तततेष ु नेम े ाताः कलादयः’॥१॥ ॥इत ीमगवपतजलवरचतं महाभाये थमं पपशािनकम ्॥
पातजलमहाभायम ् - 46 - अथ वतीयं याहारािनकम।् (शवसूम) ् अइउण॥् १॥ (२५ ववृतोपदेशतावातकम॥्१ ॥) ॥ *॥ अकारय ववृतोपदेश आकारहणाथः॥*॥ (भायम) ् अकारय ववृतोपदेशः कतयः। कं योजनम? ् ॥ आकारहणाथः। अकारः सवणहणेनाऽऽकारमप यथा गृणीयात॥् (आेपभायम) ् कं च कारण ं न गृणीयात? ् ॥ (समाधानभायम) ् ववारभेदात॥् (आेपभायम) ् कमुयत-े ववारभेदादत, न पुनः कालभेदादप। यथैव ययं ववारभनः, एवं कालभनोऽप? ॥ (समाधानभायम) ् सयमेवमते त।् वयत ‘‘तुयाययन ं सवणम ् ’’ इयायहणय योजनम- ्आये येषां तुयो देशः यनच ते सवणसंा भवतीत। बायच पुनरायाकालः तेन यादेव कालभनय हणम, ् न पुनववारभनय॥? पातजलमहाभायम ् - 47 - (आपे भायम) ् कं पुनरद ं ववृतयोपदयमानय योजनमवायायत,े आहोिवत ् संवृतयोपदयमानय ववृतोपदेशचोयत े ?॥ (समाधानभायम) ् ववृतयोपदयमानय योजनमवायायते॥ कथं ायते॥ यदयम- ् ‘‘अ अ’’-इयकारय ववृतय संवृततायापित ं शाित॥ (समाधानबाधकभायम)् नैतदित ापकम।् अित ययदेतय वचन े योजनम॥् कम? ् ॥ अतखवः अतमालः इयातयतो ववृतय ववृतः ानोत, संवृतः यादयेवमथा यापितः॥ (समाधानसाधकभायम) ् नैतदित। नैव लोके न च वेदेऽकारो ववृतोऽित॥ कतह। संवृतः, योऽित स भवयत॥ तदेतयापितवचनं ापकमेव भवयत ‘‘ववृतयोपदयमानय योजनमवायायते’’ इत॥ (आेपभायम) ् कः पुनर वशेषः-ववृतयोपदयमानय योजनमवायायेत,संवृतयो-पदयमानय वा ववृतोपदेशचोयेतेत? ॥ पातजलमहाभायम ् - 48 - (समाधानभायम) ् न खल ु किचवशेषः। आहोपुषकामा ं त ु भवानाह-संवृतयोपदयमानय ववृतोपदेशचोयत इत। वयं तु ूमो ववृतयोपदयमानय योजनमवायायत इत॥ (॥२६॥ धावादष ु ववृतवतावातकम ॥् २॥) ॥*॥ तय ववृतोपदेशादयाप ववृतोपदेशः सवणहणाथः॥*॥ (भायम) ् तयैतयारसमानायकय ववृतोपदेशादयाप ववृतोपदेशः कतयः॥ वाय? धातुातपदकययनपातथय॥ कं योजनम, ्। सवणहणाथः। आरसमानायके नाय हणं यथा यात।् कं च कारण ं न यात? ् ववारभेदादेव॥ (धावादष ु ापके न ववृतवसाधकापकवघटनभायम) ् आचायवृतापयत भवयारसमानायके न धावादथय हणमत। यदयम ् ‘‘अकः सवण दघ’’ इत याहारेऽको हणं करोत॥ कथ ं कृ वा ापकम? ् । न ह वयोरारसमानायकयोयुगपसमवथानमित॥ (धावादष ु ववृतवतासाधकभायम) ् नैतदित ापकम।् अित ययदेतय वचन े योजनम॥् कम? ् ॥ पातजलमहाभायम ् - 49 - ययारसमानायके न हणमित, तदथमेतयात ् खवाढकं , मालाढकमत। सत योजने न ापकं भवत । तमाववृतोपदेशः कतयः॥ (आेपभायम) ् क एष यनचोयते, ववृतोपदेशो नाम। ववृतो वोपदयेत, संवृतो वा। कोव वशेषः?॥ (समाधानभायम) ् स एष सव एवमथ यनः यते। यायेतान ातपदकायहणान तेषामेतेनायुपायेनोपदेशचोयत,े त गु भवत। तमावतयम -् ‘धावादथच ववृत’ इत॥ (॥२७॥ योजनातरवातकम) ् ॥*॥ दधलुतवचन े च संवृतनवृयथः॥*॥ (भायम) ् दघलुतवचन े च संवृतनवृ यथ ववृतोपदेशः कतयः, दघलुतौ संवृतौ मा भूतामत। वृ ायाम,् देवदता इत॥ (नराकरणभायम )् नैव लोके न च वेदे दधलुतौ संवृतौ तः। कौ तह? ॥ ववृतौ ॥ यौ ततौ भवयतः। (एकदेशयोजनसाधकभायम )् ‘थानी कपयेदेतावनुवारो यथा यणम’ ्। संवृतः थानी संवृतौ दधलुतौ कपये। अनुवारो यथा यणम।् तयथा- सँयता, सँ वसरः, यँलोकं, तँलोकमत-अनुवारः थानी यणमनुनासकं कपयत॥ (नराकरणभायम )् पातजलमहाभायम ् - 50 - वषम उपयासः। युत ं यसतत लृितभवत। सित ह यणः सानुनासका नरनुनासकाच। दधलुतौ पुननव लोके नैव च वेदे संवृतौ तः॥ कौ तह? । ववृतौ, यौ ततौ भवयतः॥ (आेपभायम) ् एवमप कु त एतत -् तुयथानौ यनभनौ भवयतः न पुनतुययनौ थानभनौ याताम ् ईकार ऊकारो वेत?॥ (समाधानभायम) ् वयत- ‘थानेऽतरतमः’ इय ‘थान’े इत वतमान े पुनः ‘थान’े हणय योजनम।् ‘यानेकवधमातय त थानत आतय बलयो भवत' इत॥ (इत ववृतवतानपणम) ्
पातजलमहाभायम ् - 51 - (वणसमानाये जातपाधकरणम) ् (२८ पूवपयाेपवातकम ॥् १॥) ॥*॥ तानुविृ तनदश े सवणाहणमनवात ् ॥*॥ (भायम) ् तानुविृ तनदश े सवणाना ं हणं न ानोत – ‘‘अय वौ’’ ‘‘ययेत च’’॥ कं कारणम? ् । अनवात।् न येतऽे णः यऽे नुवृतौ॥ के तह? । यऽे रसमानाये उपदयते। (२९ एकदेशसमाधानवातकम ॥् २॥) ॥ *॥ एकवादकारय सम॥् *॥ (भायम) ् एकोऽयमकारो यचारसमानाये, यचानुवृ तौ, यच धावादथः॥ (३० आेपवातकम ् ॥ ३॥) ॥*॥ अनुबधसकरतु॥*॥ (भायम) ् अनुबधसकरत ु ानोत । ‘‘कमयण’्’ ‘‘आतोऽनुपसग कः’’ इत के ऽप णकृ त ं ानोत॥ (३१ वतीयाेपवातक म॥् ४॥) ॥*॥ एकाजनेकाहणेषु चानुपपितः॥*॥ (भायम) ् पातजलमहाभायम ् - 52 - एकाजनेकाहणेषु चानुपपितभवत। त को दोषः?॥ करणा गरणेयेका- लणमतोदातवं ानोत। इह च घटेन तरत घटक इत वलणः ठन ् न ानोत॥ (३२ तृतीयाेपवातकम् ॥५॥) ॥*॥ यवचोपचाराः॥*॥ (भायम) ् यवचोपचाराः ानुवित। तयथा-येषु नैकेन घटेनानेको युगपकाय करोत। एवमममकारं नानेको युगपदुचारयेत॥् (३३ थमाेपनराकरणवातकम॥् ६॥) ॥*॥ वषयेण त ु नानालगकरणािसम॥् *॥ यदयं वषय े वषय े नानालगमकारं करोत- ‘‘कम यण’ ्’ ‘‘आतोऽनुपसग कः’’ इत । तेन ायत-े नानुबधसकरोऽतीत। यद ह यात ् नानालगकरणमनथकं यात,् एकमेवायं सवगुणमुचारयेत॥् (ापकनराकरणभायम )् नैतदित ापकम।् इसंालृयथमेतयात।् न ययमनुबधैः शयकवछय उपचेतुम।् इसंायां ह दोषः यात ् । आयय ह वयोरसंा यात॥् कयोः?॥ आयतयोः॥ (यासातरेण यायाभायम)् एव ं तह- पातजलमहाभायम ् - 53 - (वषयेण त ु पुनलगकरणािसम।् ) यदयं वषये वषये पुनलगमकार ं करोत- ‘‘ादयतोऽण’ ् ’ ‘‘शवादयोऽण’ ् ’ इत तेन ायत-े नानुबधसकरोऽतीत। यद ह यापुनलगकरणमनथकं यात॥् (थमयायायुपगमभायम )् अथवा पुनरत-ु वषयेण त ु नानालगकरणािसम ् इयेव। (ापकनराकरणमारणभायम) ् नन ु चोतम ् इसंा लृयथमेतत ्यादत। (साधकभायम) ् नैष दोषः लोकत एतिसम।् तयथा लोके किचदेवं देवदतमाह - इह मुडो भव, इह जटलो भव, इह शखी भवेत यिलगो योयते। तिलगतोपतठते। एवमयमकारो यिलगो योयते तिलगतोपथायते॥ (वतीयाेपानुवादभायम) ् यदयुयत े एकाजनेकाहणेष ु चानुपपितः इत॥ (३४ वतीयाेपनराकरणवातकम)् ॥*॥ एकाजनेकाहणेष ु चावृितसंयानात॥् *॥ (भायम) ् पातजलमहाभायम ् - 54 - एकाजनेकाहणेषु चावृतेः संयानादनेकावं भवयत। तयथा- ‘‘सतदश सामधेयो भवित’’ इत ‘‘ः थमामवाह तमाम’ ्’ इयावृिततः सतदशवं भवत। एवमहाया- वृतततोऽनेकावं भवयत॥ (आेपभायम) ् भवेदावृिततः काय परतम।् इह त ु खलुकरणा गरणेयेकालणमतो-दातवं ानोयेव॥ (समाधानभायम) ् एतदप सम॥् कथम ?् ॥ लोकतः। तयथा-ऋषसहमेकां कपलामेकैकशः सहकृवो दवा तया सव ते सहदणाः संपनाः॥ एवमहायनेकावं भवयत॥ (तृतीयाेपनराकरणभायम) ् यदयुयत-े यवचोपचाराः ानुवतीत। भवे यदसंभव काय तनानेको युगपकु या। यतु खलु संभव कायमनेकोऽप तयुगपकरोत। तयथा घटय दशनं पशनं च। संभव चेदं कायमकारयोचारणं नाम। अनेकोऽप तयुगपकरयत॥ (३५ पूवपसंमतनानावसाधकवातकम) ् ॥*॥ आयभाय ं त ु कालशदयवायात॥् *॥ (भायम) ् पातजलमहाभायम ् - 55 - आयभाय ं वकारय॥ कु तः? कालशदयवायात।् कालयवायाछदय-वायाच कालयवायात् दड अम।् शदयवाया-दडः। नचैकयामनो यवायेन भवतयम।् भवत चेवयायभाय-मकारय। (३६ नानावहेतुवातकम) ् ॥*॥ युगपच देशपृथवदशनात॥् *॥ (भायम) ् युगपच देशपृथवदशनामयामह-ेआयभायमकारयेत। यदयं युगपच ेशपथृ वेषूपलयत े अवः, अक ः, अथ इत। न येको देवदतो युगपु न े च भवत मथुराया ं च ॥ (एकववादभायम) ् यद पुनरम े वणाः- (३७ एकवसाधकवातकम) ् ॥*॥ शकुनवयुः ॥*॥ (भायम) ् तयथा-शकुनय आशुगामवापुरतादुपतताः पचाृयते। एवमयमकारो ‘‘द’’ इय टो ‘‘ड’’ इय यते॥ (नानाववादभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 56 - नैवं शयम।् अनयवमेवं यात।् नयाच शदाः। नयेष ु च शदेष ु कू टथैरवचाल- भवणैभवतयमनपायोपजनवकारभः। यद चायं द इय टः ड इय येत, नायं कूटथः यात॥् यद पुनरम े वणाः- (एकवसाधकभायम)् (३७ एकवादमतवातकम) ् ॥*॥ आदयवयुः ॥*॥ (भायम) ् तयथा एक आदयोऽनेकाधकरणथो युगपेशपृथवेषूपलयते॥ (नानाववादभायम) ् वषम उपयासः-नैको टा आदयमनेकाधकरणथं युगपदेशपृथवेषूप-लयते। अकारं पुनपलभते॥ (एकवावादभायम) ् अकारमप नोपलभत े । कं कारणम।् ? ोोपलिधबुना यः योगेणाभवलत आकाशदेशः शदः। एकं च पुनराकाशम॥् (नानाववादभायम) ् आकाशदेशा अप बहवः। यावता बहवः, तमादायभायमकारय॥ (३८ सातसमाधानभायम )् पातजलमहाभायम ् - 57 - ॥*॥ आकृ तहणािसम॥् *॥ (भायम) ् अवणाकृ तपदटा सवमवणकु ल ं हयत। तथेवणाकृ तः तथोवणाकृ तः॥ (सातवातकवतीयखडम) ् ॥*॥ तवच तपरकरणम॥् *॥ (भायम) ् एवं च कृवा तपराः यते-आकृतहणेनातसतमत॥ (सातदषू कभायम) ् नन ु च सवणहणेनातसतमत कृ वा तपराः येरन॥् (सातभषू कभायम) ् यायायत े तत ् सवणऽण् हणमपरभायमाकृ तहणादनयवाच इत॥ (४० सातवातकम) ् ॥*॥ हहणेषु च ॥*॥ (भायम) ् कम? ् ॥ ‘‘आकृ तहणािसम’ ्’इयेव। ‘‘झलो झल’’ अवाताम ् अवातम ् अवात यैतनाित असवणागृ णात इत॥ (५१ सातसमाधानवातकम॥् १८॥) ॥*॥ पसामायावा॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 58 - (भायम) ् पसामायावा समेतत।् तयथा-‘‘तानेव शाटकानाछादयामः, य े मथुरायाम’ ्’ ‘‘तानेव शालन ् भु महे, ये मगधेष ु ‘तदेवेदं भवतः काषापण ं यमथुराया ं गृहतम’ ् अयिमंचायिमन ् पसामायात ् तदेवेदमत भवत एवमहाप पसामायात ् सम॥् ?॥ (शवसूम) ् ॥*॥ ऋलृक॥् *॥ (आेपभायम) ् अथ लृकारोपदेशः कमथः?॥ (आेपबाधकभायम) ् कं वशेषेण लृकारोपदेशचोयत,े न पुनरयेषामप वणानामुपदेशचोयते , यद कं चदयेषामप वणानामुपदेश े योजनमित लृकारोपदेशयाप त भवतुमहत। को वा वशेषः?। (आेपसाधकभायम) ् अयमित वशेषः। अय ह लृकारयापीयांचैव योगवषयः। यचाप योगवषयः सोऽप लृपथयैव । कृ पेच लवमसम।् तयासवाकारयैवा-कायाण भवयित नाथ लृकारोपदेशेन। (भायम) ् अत उतरं पठत- (४२ समाधानवातकम) ् पातजलमहाभायम ् - 59 - ॥*॥ लृकारोपदेशो यछाऽशितजानुकरणलुयायथः॥*॥ (भायम) ् लृकारोपदेशः यते- यछाशदाथऽशितजानुकरणाथः लुयायथच। यछाशदाथतावत- ् यछया किच लृतको नाम। तिमनकायाण यथा युः- दलतृ काय देह मलतृ काय देह, उदलृतकोऽगमत ,् यङलतृ कोऽगमत।् चतुटयी शदानां वृितः- जातशदाः, गुणशदाः, याशदाः, यछाशदाचतुथाः॥ (भायम) ् अशितजानुकरणाथः-अशया कयाच ामया ऋतक इत योतये लृतक इत युतम।् तयानुकरण ं ामलतृ क इयाह कु माय ् लृतक इयाहेत॥ (वातकववरणभायम)् लुयायथच लृकारोपदेशः कतयः॥ के पुनः लुयादयः?॥ लुतववचनवरताः ल३ृ तशख। लृतः। लृ तः। लुयादष ु कायष ु कृ पेलव ं सम।् तय सवादकायाण न सयित। तमा लृकारोपदेशः यते॥ (अथ योजननराकरणभायम )् नैतान सित योजनान। (४३ योजनयायानवातकम) ् ॥*॥ यायभावाकपनं संादषु॥*॥ यायय ऋतकशदय भावात ् कपनं संादष,ु साध ु मयत-े ऋतक एवासौ, न लृतक इत॥ पातजलमहाभायम ् - 60 - (यायातरभायम) ् अपर आह-याय ऋतकशदः शाािवतोऽित। स कपयतयः साधुः संादषुऋतक एवासौ, न लृतकः॥ (यायानबाधकभायम) ् अयं तह यछाशदोऽपरहायः-लृफडः, लृफडचेत॥ (यायानसाधकभायम) ् एषोप ऋफडः, ऋफडुच । कथम? ् । अतवृितचैव ह लोके लयते। फडफडावौणादकौ ययौ॥ यी च शदानां वृितः – जातशदाः, गुणशदाः, याशदा इत। न सित यछाशदाः॥ (योजनवादभायम) ् अयथा कृ वा योजनमुतम, ् अयथा कृ वा परहारः। सित यछाशदा इत कृ वा योजनमुतम ,् न सतीत परहारः। समान े चाथ शाािवतोऽशाािवतय नवतक ो भवत। तयथा देवदतशदो देवदणशदं नवतयत, न गायादन॥् (यायानभायम) ् नैष दोषः। पातरैरप परहारा भवित॥ (॥४४॥ वतीययोजनयायानवातकम) ् ॥*॥ अनुकरण ं शटाशटातषे्ष ु यथा लौककवैदके षु॥*॥ (भायम) ् पातजलमहाभायम ् - 61 - अनुकरण ं ह शटय वा साध ु भवत, अशटातषय वा नैव तोषाय भवत, नायुदयाय॥ यथा लौककवैदकेषु। यथा लौककेषु वैदकेषु च कृतातेषु। लोके ताव-य-एवमसौ ददात य एवमसौ यजत,े य एवमसावधीत,े इत। तयानुकु वन ् दयाच यजेत वाधीयीत च । सोऽययुदयेन युयते॥ वेदेऽप – ‘‘य एव ं ववसृजः साययासत’े ’ इत, तेषामनुकु वन ् तवसाययासीत। सोऽययुदयेन युयते॥ अशटातषम।् यथा- य एवमसौ हकत, य एवमसौ हसत, य एवमसौ कडूयतीत। तयानुकु वन ् हके च हसेच कडूयेच, नैव तोषाय यानायुदयाय॥ यत ु खवेवमसौ ामण ं हित एवमसौ सुरा ं पबतीत तयानुकु वन ् ामण ं हयासुरा ं वा पबेत, ् सोऽप मय े पततः यात॥् (योजनसमथनभायम) ् वषम उपयासः। यचैवं हित, यचानुहित, उभौ तौ हतः। यचाप पबत, यचानुपबत, उभौ तौ पबतः। यत ु खवेवमसौ ामणं हित एवमसौ सुरा ं पबतीत तयानुकु वनातानुलतो मायगुणकठः कदलतभ ं छयापयो वा पबेत, ् न स मये पततः यात॥् (वातकाथनगमनभायम)् एवमहाप य एवमसावपशदं युते इत तयानुकुवनपशदं युजीत, सोऽयपशदभाक् यात॥् (समाधानभायम) ् अयं वयोऽपशदपदाथकः शदो, यदथ उपदेशः कतयः । न चापशदपदाथकः शदोऽपशदो भवत। अवयं चैतदेव ं वेयम।् यो ह मयतऽे पशदपदाथकः शदोऽपशदो भवतीत, अपशद इयेव तयापशद यात ् । न चैषोऽपशदः॥ पातजलमहाभायम ् - 62 - (योजनभायम) ् अय ं खवप भूयोऽनुकरणशदोऽपरहायः, यदथ उपदेशः कतयः-सालृकारमधीत े मलृकारमधीत इत॥ (खडनभायम) ् वथय पुनरेतदनुकरणम? ् ॥ लृपथय॥ यद लृपथय, लृपेच लवमसम॥् तयासवाकार एवाकायाण भवयित॥ (योजनभायम) ् भवेतदथन नाथः यात।् अयं वयः लृपथपदाथकः शदः, यदथ उपदेशः कतयः॥ (खडनभायम) ् न कतयः। इदमवयं कतयम- ्‘‘ कृ तवदनुकरण ं भवत’’ इत॥ कं योजनम? ् ॥ ‘‘वः पचिवयाह’’ ‘‘तङतङः’’ इत नघातो यथा यात॥् ‘अनी इयाह’ ‘‘ईदूदेववचन ं गृ यम’ ’् इत गृयसंा यथा यात॥् (खडनोपसंहारभायम) ् यद-कृ तवदनुकरण ं भवतीयुयत,े अपशद एवासौ भवत कु मालतृ क इयाह ामयलृतक इयाह। अपशदो यय कृतः॥ (योजनभायम) ् न चापशदः कृतः। नयपशदा उपदयते। न चानुपदटा कृतरित॥ (४५ तृतीययोजनयायानवातकम) ् पातजलमहाभायम ् - 63 - ॥*॥ एकदेशवकृतयानयवालुयादयः॥*॥ ‘‘एकदेशवकृतमनयववत’’ इत लुयादयोऽप भवयित॥ (योजनवायाेपभायम) ् यद ‘एकदेशवकृ तमनयववत’ इयुयत,े ‘‘राः क च’’ ‘‘राजकयम ् ‘‘अलोपोऽन’’ इत लोपः ानोत॥ (यायातृसमाधानभायम) ् एकदेशवकृ तमनयवत ् पठनदटय॥ (योजनवादभायम) ् यद-पठनदटयेयुयत,े ‘‘ल३ृ तशख’’ इत लुतो न ानोत। नय ऋकारः षठनदटः। कतह? ॥ रेफः॥ (यायातृभायम) ् ऋकारोऽय षठनदटः?॥ कथम? ् ॥ अवभितको नदशः-कृ प उः रः लः ‘‘कृ पो रो ल’‘ इत॥ (यायातुरेव भायम) ् अथवा पुनरत ु अवशेषेण॥ (आेपमारणभायम )् नन ु चोत-ं ‘‘राः क च ‘‘राजकयम ् ‘‘अलोपोऽनः’’इत ानोतीत॥ (आेपबाधकभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 64 - नैष दोषः। वययेतत- ् ‘‘वादना ं संसारण े नकारातहणमनकारातत-षेधाथम ’् ‘ इत। तकृ तमुतरानुवतयत-‘े ‘अलोपोऽनः’’ नकारातयेत। (योजनवायाेपभायम) ् इह तह लृतशख ‘‘अनृत’’ इत तषेधः ानोत॥ (४६ यायातृसमाधानवातकम ) ् ॥*॥ रवतषेधाच॥*॥ (भायम) ् रवतषेधाचैतिसयत। ‘‘गुरोररवतः’‘ इत वयाम॥ (आेपभायम) ् यद अरवतः इयुयत े होत-ृ ऋकारः ‘‘होतकॄ ारः’ अ न ानोत॥ (आेपभायम) ् ‘‘गुरोररवतो वय’’ इत वयाम॥ (साितभायम) ् स एष सूभेदेन लृकारोपदेशः लुयायथः सयायायते, सैषा महतो वंशतबालवाऽनुकृयते॥२॥
(शवसू)े एओ॥ ३॥ ऐऔच॥् ४॥ पातजलमहाभायम ् - 65 - (संयरेषु अतपरवथापनभायम) ् इदं वचायत-े ‘इमान संयराण तपराण वोपदयेरन ् ‘एत ् ओत ् ’ ‘ऐत ् औत ् च’ ् इत, अतपराण वा यथायासम’ ् इत॥ (भायम) ् कचा वशेषः?॥ (४७ तपरपदूषकवातकम) ् ॥*॥ संयरेषु तपरोपदेशचेतपरोचारणम॥् *॥ (भायम) ् संयरेषु तपरोपदेशचेतपरोचारण ं कतयम।् (४८ तपरवपदूषणवातकम॥् २॥) ॥*॥ लुयादविवधः॥*॥ (भायम)् लुयादवजायो वधन सयत॥ गो३ात नौ४ात इय ‘‘अनच च’’ इयच उतरय यरो वे भवत इत ववचनं न ानोत॥ इह च यङै४तकायन ‘उदङौ४पगव’ इत ‘‘अच’’ इत ङमुडागमो न ानोत॥ (४९ तपरवपदूषणवातकम॥् ३॥) ॥*॥ लुतसंा च ॥*॥ (भायम) ् पातजलमहाभायम ् - 66 - लुतसंा च न सयत॥ ऐ३तकायन औ३पगव ‘‘ऊकालोवदघलुतः’’ इत लुतसंा न ानोत॥ (अतपरपायुपगमभायम) ् सतु तयतपराण॥ (५० अतपरपदूषणवातकम) ् ॥*॥ अतपर एच इवादेशे॥*॥ (भायम) ् ययतपराण ‘‘एच इवादेश’े ’ इत वतयम॥् कं योजनम? ् ॥ एचो (ङो) वादेशशासनेवध एकारोऽध ओकारो वा मा भूदत॥ (अतपरवादनः शकाभायम)् नन ु च ययाप तपराण, तेनायेतवतयम।् इमावैचौ समाहारवण-मााऽवण य माेवणवणयोः तयोवादेशशासनेष ु कदाचदवणः यात ् कदाचदवणवणमा कदाचदवण भूदत॥ (तपरवादन उतरभायम)् यायायत एतत, ् -‘‘*ऐचोचोतरभूयवात *् ’’ इत॥ (समाधानसाितभायम) ् यद यायानपः, इदमप यायायत-े ‘‘*समेङः सथानवात *् ’’ इत। (आेपभायम) ् ननु चैडः सथानतरावध एकारोऽध ओकारः॥ पातजलमहाभायम ् - 67 - (समाधानभायम) ् न तौ तः। यद ह तौ याता ं तावेवायमुपदशेत॥् (आेपभायम) ् नन ु च भोछदोगानां सायमुराणायनीया अधम के ारमधमोकारं चाधीयत-े सुजात े एचसनृ ृत,े अवय ओभः सुतम, ् शुं त े एय यजत ं त े एयत- ् इत॥ (समाधानभायम) ् पारषदकृ तरेषा तभवताम।् नैव ह लोके नायिमवेदेऽध एकारोध ओकारो वाित॥ (५१ अतपरपदूषणवातकम) ् ॥*॥ एकादेश े दघहणम॥् *॥ (भायम) ् एकादेश े दघहण ं कतयम- ् ‘‘आगुणो दघः’’ ‘‘वृरेच दघः’’ इत॥ कं योजनम? ् ॥ आतयतिमाचतुमााणां थाननां माचतुमाा आदेशा मा भूविनत। खवा इः खवेः, खवा उदकं खवोदकं, खवा ईषा खवेषा, खवा ऊढा खवोढा , खवा एलका खवैलका, खवा ओदनः खवौदनः, खवा एतकायनः ‘‘खवैतकायनः, खवा औपगवः खवौपगव इत॥ (आेपभायम) ् ततह दघहण ं कतयम॥् (समाधानभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 68 - न कतयम।् उपरटायोगवभागः करयत े - ‘‘अकः सवण’’ एको भवत॥ ततो ‘‘दघ’’ दघच स भवत, यः स ‘‘एकः पूवपरयोः’’ इयेवं नदट इत॥ (आेपभायम) ् इहाप तह ानोत-पश,ुं वं, पचतीत॥ (समाधानभायम) ् नैष दोषः। इह तावपशुमत, ‘‘अयेक’‘ इतीयता सम।् सोऽयमेव ं से सत यपवू हणं करोत तयैतयोजनम ् - यथाजातीयकः पूवतथाजातीयक उभयोयथा यादत॥ वमत। पूव इयेवानुवतते॥ अथवा आचायवृितापयत नानेन संसारणय दघ भवतीत यदयं हल उतरय ससारणय दघवं शाित॥ पचतीत। ‘‘अतो गुण े पर इतीयता सम।् सोऽयमेव ं स े सत यूपहण ं करोत, तयैतयोजनम- ् यथाजातीयकं परय प ं तथाजातीयकमुभयो यथा यादत॥ (दघहणाेपभायम)् इह तह खवय मालय इत दघवचनादकारो न, अनातयादेकारौकारौ न ॥ [त को दोषः?॥] वगृहतय वणं सयेत। (समाधानभायम) ् न ूमो-य यमाणे दोषत कतयमत॥ कं तह? य यमाणेन दोषत कतयमत॥ (आेपभायम) ् व च यमाणे न दोषः? ॥ (समाधानभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 69 - संावधौ। वृरादैज ् दघ, अदे गुणो दघ इत॥ (आपे भायम) ् ततह दघहण ं कतयम? ् ॥ (साितसमाधानभायम) ् न कतयम॥् (आेपभायम) ् कमादेवातयतिमाचतुमााणां थाननां माचतुमाा आदेशा न भवित? ॥ (समाधानभायम) ् तपरे गुणवृी॥ (आेपभायम) ् ननु च तः परो यमासोऽयं तपरः॥ (समाधानभायम) ् नेयाह, तादप परतपर इत॥ (आेपभायम) ् यद तादप परतपरः ‘‘ऋदोरब’ ्’ इतीहैव यात- ् यवः, तवः, लवः, पव इय न यात॥् (समाधानभायम) ् नैष तकारः॥ कतह? ॥ दकारः॥ (आेपभायम) ् कं दकारे योजनम? ् ॥ पातजलमहाभायम ् - 70 - (तबधीसमाधानभायम) ् अथ कं तकारे? ॥ ययसंदेहाथतकारः, दकारोऽप। अथ मुखसुखाथतकारः, दकारोऽपीत॥ (इत सयरेवतपरपाठनणयः॥)
(अथ वणकदेशहणाहणनणयः॥) (भायम) ् इदं वचायते- य एते वणषु वणकदेशा वणातरसमानाकृतय एतेषामवयवहणेन हणं यावा न वेत॥ कु तः पुनरय ं वचारणा? ॥ इह ह समुदाया अयुपदयत,े अवयवा अप। अयतरच समुदायऽे वयवः, तयथा वृः चलन ् सहायवयवैः चलत। त समुदायथयावयवयावयवहणेन हणं यावा न वेत जायते वचारणा॥ कचा वशेषः?॥ (५२ हणप आेपवातकम ् ॥ ६॥) ॥*॥ वणकदेशा वणहणेन चेसंयरे समानारवधतषेघः॥*॥ (भायम) ् वणकदेशा वणहणेन चेसंयर े समानार े वधः ानोत। स तषेयः॥ अन े इम,् वायो उदकम, ् ‘‘अकः सवण दघः’‘ इत दघव ं ानोत॥ (५३ आेपातरवातकम॥् ७॥) ॥*॥ दघ ववधतषेघः॥*॥ (भायम) ् पातजलमहाभायम ् - 71 - दघ वायो वधः ानोत, स तषेयः। आलूय, लूय ‘‘वय पत कृत तुभवत’’ इत तुक् ानोत॥ (आेपबाधकभायम) ् नैष दोषः, आचायवृितापयत-‘‘न दघ वायो वधभवत' इत। यदयं दघाछे तुकं शाित॥ (आेपसाधकभायम) ् नैतदित ापकम, ् अित ययदेतय वचन े योजनम॥् कम ् ?॥ ‘‘पदातावा’’ इत वभाषां वयामीत॥ (आपे बाधकभायम) ् यतह योगवभागं करोत। इतरथा ह ‘‘दधापदातावा’’ इयेव ूयात॥् (आेपभायम) ् इह तह- खवाभः मालाभः, ‘‘अतो भस ऐस’ ्’ इयैभाव: ानोत॥ (आेपबाधकभायम) ् तपरकरणसामयान भवयत॥ (आेपभायम) ् इह तह- याता वाता अतो लोप आधधातुके’‘ इयकारलोपः ानोत॥ (आेपबाधकभायम) ् ननु चाप तपरकरणसामयादेव न भवयत॥ (आेपसाधकभायम) ् अित ययतपरकरणे योजनम॥् कम ् ॥ सवय लोपो मा भूदत॥ पातजलमहाभायम ् - 72 - (योजनबाधकभायम) ् अथ यमाणऽे प तपरे परय लोप े कृ त े पूवय कमान भवत ? ॥ (योजनसाधकभायम) ् परलोपय थानवावादसवाच॥ ? ? (समाधानसाधकभायम) ् एव ं तयाचायवृितापयत- ‘न आकारथयाकारय लोपो भवत' इत। यदयम ् ‘आतोऽनुपसग कः’ इत ककारमनुबध ं करोत॥ कथं कृ वा ापकम ?् ॥ ककरणे एतयोजनम- ् कतीयाकारलोपो यथा यादत। ययाकारथयाकारय लोपः यात, ् ककरणमनथकं यात।् परयाकारय लोप े कृ त े वयोरकारयोः परप े ह स ं प ं या-गोदः कबलद इत। पयत वाचाय-नाकारथयाकारय लोपः यादत, अतः ककारमनुबध ं करोत॥ (समाधानबाधकभायम) ् नैतदित ापकम।् उतराथमेतयात- ्‘‘तुदशोकयोः परमृजापनुदोः’’ इत॥ (समाधानसाधकभायम) ् यतह ‘‘गापोटक्’’ इयनयाथ ककारमनुबध ं करोत॥ (५४ आेपवातकम ् ॥ ७॥) ॥*॥ एकवणवच॥*॥ एकवणव च दघ भवतीत वतयम॥् कं योजनम ् ?॥ वाचा तरतीत वयलणठमा भूदत। इह च वाचो नमतम ,् ‘‘तय नमत ं संयोगोपातौ’’ वलणो यमा भूदत॥ पातजलमहाभायम ् - 73 - (आेपबाधकभायम) ् अाप गोनौहण ं ापकम- ् ‘‘दघा वलणो वधन भवत’ इत॥ (सवाेपपरहारभायम) ् अयं तु सवषामेव परहारः- (५५ सातसमाधानवातकम ् ॥ ९॥) ॥*॥ नायपवृतयावयवय तवधयथा येषु॥*॥ (भायम) ् नायपवृतयावयवयावयवायो वधभवत यथा येषु । तयथा ‘‘येषु सतदश सामधेयो भवित’’ इत न सतदशारिनमां काठमनावयाधीयते॥ (टातवैषयभायम) ् वषम उपयासः। यृच ं चैव ह तकम चोयते। असंभवचानौ वेयां च ॥ (टातातरभायम) ् यथा तह ‘‘सतदश ादेशमाीरावथीः समधोऽयादधीत’’ इत न सतदशादेशमां काठमनावयाधीयते॥ (टातवैषयभायम) ् अाप तणवं चैतकम चोयते। तुयचासंभवोऽनौ वेयां च ॥ (साितटातभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 74 - यथा तह ‘‘तैल ं न वे तयम’ ् ◌‘‘मांस ं न वे तयम’ ्’ इत यपवृत ं च न वयत,े अयपवृत ं गावः सषप ाच वयते। तथा ‘‘लोमनख ं पृवा शौच ं कतयम’ ्’ इत यपवृत ं पृवा नयोगतः कतयम, ् अयपवृत े कामचारः॥ (आेपभायम) ् य तह यपवगऽित ॥ व च यपवगऽित ? ॥ सयरेषु॥ (५६ समाधानवातकम ् ॥१०॥) ॥*॥ सयरेष ु ववृतवात॥् *॥ यदावणम ,् ववृततरं तदयमादवणा। य े अपीवणवण, ववृततर े त े अयायामवणवणायाम॥् (अहणपायुपगमभायम) ् अथवा पुनन गृयते। (५७ अहणपदूषणवातकम) ् ॥*॥ अहण ं चेनुवधलादेशवनामेष ु ऋकारहणम ् ॥*॥ (भायम) ् अहण ं चेनुवधलादेशवनामेष ु ऋकारहणं कतयम।् ‘‘तमानु वहलः’’ ऋकारे चेत वतयम॥् इहाप यथा यात- ्आनृधतुः, आनधृ ु रत। यय पुनगृय त े ‘वहलः’ इयेव तय सम॥् (अहणपदूषणोारभायम) ् ययाप न गृयत,े तयायेष न दोषः। वहल् हण ं न करयते। तमानु भवतीयेव॥ पातजलमहाभायम ् - 75 - यद न यते, आटतुः, आटुरयाप ानोत॥ अनोतहणं नयमाथ भवयत-अनोतेरेवावणपधय नाययावणपधयेत॥ (नुवधः) (वातकोतवतीयदषू णभायम)् लादेश े च ऋकारहण ं कतयम।् ‘‘कृ पो रो लः’‘ ऋकारय चेत वतयम॥् इहाप यथा यात- ् लृतः लृतवानत। यय पुनगृ यत,े र इयेव तय सम॥् (वतीयदषू णोारभायम)् ययाप न गृ यत े तयायेष न दोषः। ऋकारोय नदयते॥ कथम ् ?॥ अवभितको नदशः- कृप, उः, रः, लः –‘‘कृपो रो लः’’ इत॥ अथवा उभयतः फोटमां नदयते-रुतेलुतभवतीत॥ (लादेशः)॥ (वातकोततृतीदूषणभायम) ् वनामे ऋकारहणं कतयम।् ‘‘रषाया ं नो णः समानपदे’’ ऋकाराचेत वतयम।् इहाप यथा यात- ् मातणॄ ा ं पतणॄ ामत। यय पुनगृयत े रषायामयेव तय सम॥् (अहणवादभायम) ् न सयत। यतेफापरं भतेतेन यवहतवान ानोत॥ (हणवादभायम) ् मा भूदेवम।् अयवाय इयेव सम॥् (अहणवादभायम) ् न सयत। वणकदेशाः के वणहणेन गृ यत,े ये यपवृता अप वणा भवित। यचाप रेफापरं भतेः, न तवचदप यपवृत ं यते॥ पातजलमहाभायम ् - 76 - (हणवादभायम) ् एवं तह योगवभागः करयते, ‘‘रषायां नो णः समानपदे’’ ततः-‘‘यवाये' यवाये च रषायां नो णो भवतीत। ततः -‘‘अकुवानुिभः’ इत। इदमदानी ं कमथम? ् ॥ नयमाथम -् ‘एतैरेवारसमानायकै यवाये, नायैः’ इत॥ (अहणवादभायम) ् ययाप न गृयत े तयायेष न दोषः। आचायविृ तापयत- भवयृकारानो णवमत। यदयं ु नादष ु नृनमनशद ं पठत॥ (हणवादभायम) ् नैतदित ापकम।् वृयथमेतयात- ्नानमनः॥ (अहणवादभायम) ् यतह तृनोतशद ं पठत॥ (एकदेशभायम) ् यचाप नृनमनशद ं पठत॥ (बाधकमारणभायम) ् नन ु चोतम- ् वृयथमेतयात॥् (समाधानभायम) ् बहरगा वृरतरग ं णवम।् अस ं बहरगमतरगे॥ अथवा उपरटायोगवभागः करयत-े ‘‘ऋतः’’ नो णो भवत। ततः-‘‘छदयवहात’ ्’ ऋत इयेव॥ पातजलमहाभायम ् - 77 - (९७ आेपवातकम) ् ॥*॥ लुतावैच इदुतौ॥*॥ (भायम) ् एतच वतयम।् यय पुनगृयत ेगुरोटेरयेव लुया तय सम॥् (आेपबाधकभायम) ् ययाप न गृयत े तयायेष न दोषः। यत एतयास एव॥ (५९ आेपवातकम) ् ॥*॥ तुयप े संयोग े वयञज् नवधः॥*॥ तुयप े संयोग े वयजनायो वधन सयत-कु ३कु टः प३पल प३तमत। यय पुनगृयत े तय वौ ककारौ, वौ पकारौ, वौ तकारौ॥ (आेपबाधकभायम) ् ययाप न गृयत े तयाप वौ ककारौ, वौ पकारौ, वौ तकारौ॥ कथम ् ? ॥ मााकालोऽ गयते। न च माकं यजनमित। अनुपदट ं सकथ ं शयं वातुम।् असच कथं शयं तपतुम॥् (आेपसाधकभायम) ् ययप तावदतै छयत े वत ुं यैतनाित-‘अण ् सवणान ् गृ णात’ इत॥ इह त ु कथम- ् सयँ ता, सवँ सरः, यँलोकम ,् तँ लोकमत यैतदयण ् सवणान ् गृणातीत?॥ (आेपबाधकभायम) ् अाप मााकालो गृयत े । न च माकं यजनमित। अनुपदट ं सकथ ं शयं वातुम।् पातजलमहाभायम ् - 78 - (शवसूम) ् हयवर॥ ५॥ (अथ हकाराधकरणम)् (वातकावतरणभायम)् सव वणाः सकृ दुपदटाः, अयं हकारो वपदयत-े पूवचैव परच। यद पुनः पूव एवोपदयेत, पर एव वा। कचा वशेषः?॥ (६० पूव ानुपदेश े दूषणवातकम॥् १॥) ॥*॥ हकारय परोपदेशऽे हणेष ु हहणम॥् * ॥ (भायम) ् हकारय परोपदेशऽे हणेष ु हहण ं कतयम ् ‘‘आतोऽट नयम’ ्’ ‘‘शछोऽट’’ ‘‘दघादट समानपादे’’ हकारे चेत वतयम॥् इहाप यथा यात ् महा ँ ह सः॥ (६१ पूव ानुपदेश े दूषणवातकम॥् २॥) ॥*॥ उवे च ॥ ॥ (भायम) ् उवे च हकारहणं कतयम।् ‘‘अतो रोरलुतादलुत े हश च’’ हकारे चेत वतयम।् इहाप यथा यात- ् पुषो हसत, ामणो हसतीत॥ (पूवापदेशागीकारभायम) ् अत ु तह पूवपदेशः। (६३-६३ परानुपदेश े दूषणभायवातकम॥् ३-४॥) पातजलमहाभायम ् - 79 - ॥*॥ पूवपदेश े कवसेवधयो झहणान च ॥*॥ यद पूवपदेशः कव ं वधेयम- ् िनहवा नेहवा सिनहषत िननेहषत ‘‘रलोऽयुपधालादेः’’ इत कवं न ानोत। सवधः-सच वधेयः-अधुत ् अलत ् ‘‘शल इगुपधादनटः सः’’ इत सो न ानोत॥ इ वधः। इ च वधेयः-दह। वलादलण इण ् न ानोत॥ झहणान च॥ कम? ् ॥ अहकाराण युः॥ ‘‘झलो झल’’ इतीह न यात- ्अदाधाम ् अदाधम।् तमापूवचैवोपदेटयः परच॥ (उपसंहारभायम) ् यद च कं चदयायुपदेश े योजनमित, तायुपदेशः कतयः॥ (अथ रेफोपदेशथानाधकरणम) ् इदं वचायत-े अयं रेफो यकारवकाराया ं पूव एवोपदयेत-हरयवडत, पर एव वा यथा यासमत। कचा वशेषः?॥ (६४ यथायासोपदेशदूषणवातकम॥् ५॥) ॥*॥ रेफय परोपदेशेऽनुनासकववचनपरसवणतषेधः ॥*॥ (भायम) ् रेफय परोपदेशऽे नुनासकववचनपरसवणाना ं तषेधो वतयः॥ पातजलमहाभायम ् - 80 - अनुनासकय-वनयत ातनयत। ‘‘यरोऽनुनासकेऽनुनासको वा’’ इयनुनासकः ानोत॥ ववचनय-मदः भदः, ‘‘यरः’’ इत ववचनं ानोत। परसवणय-कुडं रथेन; वनं रथेन ‘‘अनुवारय यय-’’इत परसवणः ानोत॥ (इत यथायासे दूषणान॥)
(यकारापूवपाठायुगमभायम) ् अत ु तह पूवपदेशः॥ (६५-६६ पूवपदेशदूषणभायवातकम ् ६-७) ॥*॥ पूवपदेश े कवतषेधो यलोपवचनं च ॥*॥ (भायम) ् यद पूवपदेशः कव ं तषेयम।् देववा ददेवषत। ‘‘रलोऽयुपधादत कव ं ानोत॥ (दूषणनराकरणभायम) ् नैषः दोषः, नैवं वायते-‘‘रलो युपधा’’ इत॥ कं तह? ॥ ‘‘रलः अव ् युपधा’’इत॥ ‘‘कमदम ् अव ् युपधा’’इत ?॥ अवकारातायुपधात् अवयुपधादत॥ (भायम) ् पातजलमहाभायम ् - 81 - यलोपवचनं च॥ योच लोपो वतयः। गौधेरः,पचेरन, ् यजेरन ,् ‘जीवे रदानुः’ जीरदानुः। वलत लोपो न ानोत॥ (दूषणनराकरणभायम) ् नैष दोषः, रेफोऽय नदयते-‘‘लोपो योवल इत रेफे च वल चेत’’॥ (यथायासाऽयुपगमभायम) ् अथ वा पुनरत ु परोपदेशः॥ (दोषमारणभायम) ् नन ु चोतम ् रेफय परोपदेशऽे नुनासकववचनपरसवणतषेध इत॥ (समाधानभायम) ् अनुनासकपरसवणयोतावतषेधो न वतयः, रेफोमणां सवणा न सित॥ (भायम) ् ववचनेऽप। नेमौ रहौ कायणौ ववचनय॥ कं तह ?॥ नमतममौ रहौ ववचनय। तयथा ‘‘ामणा भोयता ं माठरकौणडयौ परवेवषाताम’ ् इत। नेदानी ं तौ भुजाते॥ (अथायोगवाहोपदेशाधकरणम) ् इदं वचायत -े इमेऽयोगवाहा न वचदुपदयत,े ूयत े च। तेषा ं कायाथ उपदेशः कतयः। के पुनरयोगवाहाः?॥ वसजनीयिजवामूलयोपमानीयानुवारनासययमाः॥ कथं पुनरयोगवाहाः?॥ यदयुता वहित, अनुपदटाच ूयते॥ (भायम) ् पातजलमहाभायम ् - 82 - व पुनरेषामुपदशे ः कतयः?॥ (६७ सातवातकम) ् ॥*॥ अयोगवाहानामस ु णवम ् ॥*॥ (भायम) ् अयोगवाहानामसूपदेशः कतयः? ॥ कं योजनम ् ? ॥ णवम।् उरःके ण, उर के ण, उरःपेण, उर^पेण। ‘‘अयवाये’‘ इत णव ं सं भवत॥ (सातवातकम) ् ॥*॥ शष ु जभावषवे॥*॥ (भायम) ् शषूपदेश कतयः॥ कं योजनम ? ॥ जभावषवे । अयमुिजपमानीयोपधः पयते। तय जव े कृ त े उिजता उिजतुमयेतूप ं यथा यात॥् (उपमानीयोपधदूषणभायम) ् ययुिजपमानीयोपधः पयत,े उिजिजषतीयुपमानीयादेरेव ववच नं ानोत। दकारोपधे पुनर ् ‘‘न ाः संयोगादयः’‘ इत तषेधः सो भवत॥ (दकारोपधदूषणभायम) ् यद दकारोपधः पयते, का पस उिजता उिजतुमत ?॥ (दकारोपधदूषणनराकरणभायम) ् असे भ उजेः। पातजलमहाभायम ् - 83 - इदमित-‘‘तोः चुना चुः’’ इत, ततो वयाम ‘‘भ उजेः’’ उजेः चुना सिनपाते भो-भवतीत।’’ (आेपभायम) ् ततह वतयम॥् (समाधानभायम) ् न वतयम, ् नपातनादेव सम।् कं नपातनम ् ? ॥ ‘‘भुजयुजौ पायुपतापयोः’’ इत॥ (समाधानबाधकभायम) ् इहाप तह ानोत-अयुगः समुग इत॥ (समाधानसाधकभायम) ् अकु ववषय े तिनपातनम॥् अथवा नैतदुज े पं, गमेरेत वय् ुपसगाडो वधीयते। अयुगतोऽयुगः समुगतः समुग इत॥ (योजनभायम) ् षव ं च योजनम।् सपःषु। धनुःषु। ‘‘शयवाय’े ’ इत षव ं स ं भवतीत ‘‘नुम्व सजन ीयशयवायेऽप इत वसजनीयहणं न कतय ं भवत॥ (आेपभायम) ् नुमचाप तह हण ं शयमकतुम।् कथं, सपष धनूंष ?। अनुवार े कृ त े ‘शयवाय'े इयेव सम॥् (समाधानभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 84 - अवयं नुमो हणं कतयम।् अनुवारवशेषण ं नुहणम, ् नुमो योऽनुवारत यथा या, इह मा भूत-पुंिवत॥ (भायम) ् अथवाऽवशेषेणोपदेशः कतयः॥ (भायम) ् कं योजनम ् ?॥ (६९ सातवातकम) ् ॥*॥ अवशेषेण संयोगोपधासंाऽलोऽयववचनथानवावतषेघाः॥*॥ (भायम) ् अवशेषेण संयोगसंा योजनम ् उ३जकः ‘‘हलोऽनतराः संयोगः’’ इत संयोगसंा, ‘‘संयोगे गुवत’’ गुसंा, ‘‘गुरो’’ रत लुतो भवत॥ (योजनभायम) ् उपधासंा च योजनम- ् दुकृ त,ं नकृ त,ं दुपीत ं नपीतम ् ‘‘इदुदुपधय चाययये’‘ त षवं सं भवत॥ (योजननरासभायम) ् नैतदित योजनम।् न इदुदुपधहणेन वसजनीयो वशेयते॥ क तह? ॥ सकारो वशेयत-े इदुदुपधय सकारय यो वसजनीय इत॥ पातजलमहाभायम ् - 85 - अथवा उपधाहण ं न करयत,े इदुया ं त ु परं वसजनीयं वशेषययामः-इदु यामुतरय वसजनीययेत॥ (योजनभायम) ् अलोऽयवधच योजनम- ् वृतरत लतरत ‘‘अलोऽयय’’ वधयो भवतीयलोयय सवं सं भवत॥ (योजननराकरणभायम) ् एतदप नाित योजनम- ् ‘‘नदयमानयादेशा भवित’’ इत वसजनीययैव भवयत॥ (योजनभायम) ् ववचन ं योजनम- ् उर^कः। उर^पः। ‘‘अनच च’’ एच उतरय यरो वे भवत इत ववच नं सं भवत॥ (योजनभायम) ् थानवावतषेधच योजनम- ् यथेह भवत-उरःके ण, उरःपेणेत ‘‘अयवाय’’ इत णवम ् एवमहाप थानवावाानोत-यूढोरकेन महोरकेनेत। त ‘‘अनिवधौ’’ इत तषेधः सो भवत॥ (इययोगवाहोपदेशाधकरणम) ् (अथ वणाथवताधकरणम) ्
पातजलमहाभायम ् - 86 - (भायम) ् कं पुनरम े वणा अथवतः, आहोिवदनथकाः? ॥ (७० अथवतासाधकथमवातकम )् ॥*॥ अथवतो वणा धातुातपदकययनपातानामेकवणानामथदशनात॥् *॥ (भायम) ् अथवतो वणाः॥ कुतः ?॥ धातुातपदकययनपातानामेकवणानामथदशनात॥् धातव एकवणा अथवतो यते-एत, अयेत, अधीत इत॥ ातपदकायेकवणा यथवित-आयाम, ् एभः, एषु॥ यया एकवणा अथवतः, औपगवः, कापटवः॥ नपाता एकवणा अथवतः, अ अपेह, इ इं पय, उ उितठ, ए अपाम। धातुातपदकययनपातानामेकवणानामथदशनामयामह-े अथवतो वणा इत। (७१ अथवतासाधकवतीयवातकम॥् १२॥) ॥*॥ वणययये चाथातरगमनात॥् *॥ (भायम) ् वणययये चाथातरगमनामयामहेऽथवतो वणा इत। कूपः सूपो यूप इत। कूप इत सककारेण किचदथ गयते। सूप इत ककारापाये सकारोपजने चाथातरं गयते। यूप इत पातजलमहाभायम ् - 87 - ककारसकारापाये यकारोपजने चाथातरं गयते। तेन मयामहे-यः कूपे कूपाथः स ककारय, यः सूप े सूपाथः स सकारय, यो यूप े यूपाथः स यकारयेत॥ (७२ अथवतासाधकतृतीयवातकम॥् १३॥) ॥*॥ वणानुपलधौ चानथगतेः॥*॥ (भायम) ् वणानुपलधौ चानथगतेमयामहऽे थवतो वणा इत। वृः, ऋः, काडीरः, आडीरः। वृ इत सवकारेण किचदथ गयते, ऋ इत वकारापाये सोऽथ न गयते, काडीर इत सककारेण किचदथ गयते, आडीर इत ककारापाये सोऽथ न गयते॥ (आेपभायम) ् कं तयुयत-े ‘अनथगतेः’ इत। न साधीयो याथय गतभवत॥ (समाधानभायम) ् एवं तहदं पठतयं या-‘‘वणानुपलधौ चातदथगतेः’’ इत ॥ कमदम- ्अतदथगतेरत॥ तयाथतदथः, तदथय गततदथगतः, न तदथगतरतदथगतरतदथगतेरत॥ अथवा सोथतदथतदथय गततदथगतन तदथगतरतदथगतरतदथगतेरत॥ (आेपभायम) ् स तह तथा नदशः कतयः? ॥ (सातभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 88 - न कतयः। उतरपदलोपोऽ टयः। तयथा-उमुखमव मुखमय उमुखः खरमुखः। एवमतदथगतेरनथगतेरत॥ (७३ अथवतासाधकचतुथवातकम ) ् ॥*॥ संघाताथवचाच॥*॥ (भायम) ् संघाताथववाच मयामहेऽथवतो वणा इत। येषां संघाता अथवतोऽवयवा अप तेषामथवतः॥ [येषां पुनरवयवा अनथकाः समुदाया अप तेषामनथकाः।] तयथा एकचुमादशन े समथः तसमुदायच शतमप समथम ,् एकच तलतैलदान े समथः तसमुदायच खायप तैलदाने समथा॥ येषां पुनरवयवा अनथकाः, समुदाया अप तेषामनथकाः। तयथा-एकोऽधो दशनऽे समथतसमुदायच शतमयसमथम ,् एका च सकता तैलदानेऽसमथा तसमुदायच खारशतमयसमथम॥् (अथवतादूषणभायम) ् यद तहमे वणा अथवतः। अथवकृतान ानुवित॥ कान? ॥ ‘‘अथवातपदकम’ ्’ इत तपदकसंा, ‘‘ातपदका’’ इत वायुपितः, ‘‘सुबत ं पदम’ ्’ इत पदसंा॥ त को दोषः? ॥ ‘‘पदय’’ इत नलोपादन ानुवित-धनं वनमत॥ (७४ अथवताया ं दोषनराकरणवातकम॥् १५॥) पातजलमहाभायम ् - 89 - ॥*॥ संघातयैकाथासबु भावो वणात ् ॥*॥ (भायम) ् संघातयैकवमथः। तेन वणासुबुपितन भवयत॥ (७५ अनथकतासाधकथमवातकम॥् १६॥) ॥*॥ अनथकातु तवणमथानुपलधेः॥*॥ (भायम) ् अनथकातु वणाः॥ कुतः? ॥ तवणमथानुपलधेः। नह तवणमथा उपलयते॥ कमदं तवणम ् ॥ वण वण त तवणम॥् (७६ अनथकवसाधकवतीयवातकम ् ॥१७॥) ॥*॥ वणयययापायोपजनवकारेवथदशनात॥् *॥ (भायम) ् वणयययापायोपजनवकारेवथदशनामह-े अनथका वणा इत॥ वणययये-कृ तेतक ः, कसेः सकताः, हंसेः संहः। वणयययो नाथयययः॥ अपायो लोपः-हतः नित, नत ु नन।् वणापायो नाथाप ायः॥ उपजन आगमः-लवता, लवतुम।् वणपजनो नाथपजनः॥ वकार आदेशः घातयत घातकः। वणवकारो नाथवकारः॥ यथैव वणयययापायोपजनवकारा भवित तवदथयययापायोपजनवकारैभव-तयम॥् न चेह तव॥ अतो मयामहे-अनथका वणा इत॥ पातजलमहाभायम ् - 90 - (तटथाेपभायम) ् उभयमदं वणषूतम- ्अथवतोऽनथका इत च। कम यायः?॥ (समाधानभायम) ् उभयमयाह॥ कुतः? ॥ वभावतः। तयथा समानमीहमानानां चाधीयानानां च केचदथैयुयते अपरे न। न चेदानीं किचदथवानत कृ वा सवरथवः शयं भवतुम, ् किचवाऽनथक इत कृ वा सवरनथकै ः। त कमाभः शयं कतुम- ्यातुातपदकययनपाता एकवणा अथवतोऽतोयेऽनथका इत। वाभावकमेतत॥् (आेपभायम) ् कथ ं य एष भवता वणान ामथवताया ं हेतुपदटः-‘अथवतो वणा धातुातपदकयय- नपातानामेकवणान ामथदशनावणययय े चाथातरगमनावणानुपलधौ चानथगतेः संघाताथववाच’ इत?॥ (समाधानभायम) ् संघातातरायेवैतायेवंजातीयकान अथातरेष ु वतत-े कू पः सूपो यूप इत। यद ह वणयययकृ तमथातरगमन ं यात, ् भूयठः कू पाथः सूप े यात, ् सूपाथच कू प,े कू पाथच यूप,े यूपाथच कू प,े सूपाथच यूप,े यूपाथच सूपे। यतत ु खल ु न कं चसूपय वा यूप,े यूपय वा कू प,े कू पय वा यूप,े सूपय वा कू प,े कू पय वा सूप,े यूपय वा सूपे। अतो मयामहे- संघातातरायेतायेवंजातीयकायथातरेष ु वतत इत। इदं खवप-भवता वणानामथवता ं वु ता साघीयोऽनथकव ं योततम।् यो ह मयत-े यः कू प े कू पाथः स ककारय, यः सूप े सूपाथः स सकारय, यो यूप े यूपाथः स यकारयेत। ऊपशदवयानथकः यात॥् पातजलमहाभायम ् - 91 - तदुत:ं - ‘न कूपसूपयूपानामवयोऽथय वयते। अतोऽथातरवाचवं संघातयैव गयते॥' (आेपभायम) ् तेदमपरतम -् *संघाताथववाच* इत॥ (समाधानभायम) ् एतयाप ातपदकसंायां परहारं वयत॥ (इत वणान ामथवताधकरणम) ्
पातजलमहाभायम ् - 92 - (अथ याहारेिवसंकहणाभावाधकरणम) ् (भायम) ् अउइण ् ऋलृक ् एओ ऐऔच।् (७७ आेपवातकम ् ॥ १८ ॥) ॥*॥‘याहारेऽनुबधाना ं कथमहणेष ु न’॥*॥ य एतेऽु याहराथा अनुबधाः यते, एतेषामहणेन हणं कमान भवत?।, कं च यात।् दध णकारयत , मधुणकारयत , ‘इको यणच’ इत यणादेशः सयेत॥ (७८ सातसमाधानवातकखडनम॥् १९॥) ॥*॥ आचारात॥् *॥ (भायम) ् कमदमाचारादत ? ॥ आचायाण ामुपचारात।् नैते वाचाया अकायाण कृ तवतः॥ (७९ सातसमाधानवातकखडनम॥् २०॥) ॥*॥‘अधानवात’ ्॥*॥ (भायम) ् अधानवाच। न खवयेतेषामु ाधायेनोपदेशः यते॥ व तह? । हषु ॥ पातजलमहाभायम ् - 93 - कु त एतत? ् ॥ एषा याचायय शैल लयते-यतुयजातीयांतुयजातीयेषूपदशत-अचोऽु हलो हषु॥ (८० सातसमाधानवातकखडनम) ् ॥*॥‘लोपच बलवतरः’॥*॥ (भायम) ् लोपः खवप ताववत॥ (८१ सातसमाधानरयतरवातकम ् ॥२२॥) ॥*॥ ऊकालोऽिजत वा योगतकालानां यथा भवेत।् अचां हणमकाय तेनैषा ं न भवयत॥*॥ (भायम) ् अथवा योगवभागः करयते-‘‘ऊकालोऽच’ ्’ उ ऊ ऊ ३ इयेवं कालोऽभवत। ततो ‘‘वदघलुतः’’ वदघलुतसंच भवत-ऊकालोच॥् (आेपभायम) ् एवमप कुकुट इयाप ानोत॥ (समाधानभायम) ् तमापूवत एव परहारः॥ (भायम) ् एष एवाथः॥ अपर आह- पातजलमहाभायम ् - 94 - ॥*॥ वादनां वचनात ् ायावतावदेव योगोऽतु। अकायाण यथा युतकालेव ु कायाण॥*॥ (इत याहारेिवतां हणाभावाधकरणम॥् )
पातजलमहाभायम ् - 95 - (‘अणुदतस् ूऽे णप् दयोजनाधकरणम’ ्) (आेपभायम) ् अथ कमथमतःथानामणस् ूपदेशः यत?े ॥ (समाधानभायम) ् इह सयँता सवँसरः यलकं तलकमत परसवणयासवादनु-वारयैव ववचनम।् त परय परसवण कृ त े तय यय् हणेन हणात ् पूवयाप परसवण यथा यात॥् (समाधानबाधकभायम) ् नैतदित योजनम।् वययेतत- ् ववचन े परसवणव ं स ं वतयम ् इत॥ यावता सवमुयत े परसवण एव ताववत॥ (समाधानसाधकभायम) ् परसवण तह कृ त े तय यह णेन हणाववचन ं यथा यात॥् (समाधानबाधकभायम) ् मा भतू ् ववचनम॥् (समाधानसाधकभायम) ् नन ु च भेदो भवत-सत ववचन े यकारम ्, असत ववचन े वयकारम॥् (समाधानबाधकभाम )् नाित भेदः , सयप ववचने वयकारमेव॥ कथम ?् ॥ ‘‘हलो यमा ं यम लोपः’’ इयेवमेकय लोपेन भवतयम।् पातजलमहाभायम ् - 96 - (समाधानसाधकभायम) ् एवमप भेदः। सत ववचन े कदाचवयकारम, ् कदाचत ् यकारम।् असत वयकारमेव॥ स एष कथं भेदो न या ?॥ यद नयो लोपः या॥ वभाषा च स लोपः॥ (समाधानबाधकै कदेशभायम) ् यथाऽभेदतथाऽतु॥ (समाधानसाधकसाितवातकम) ् ॥*॥ अनुवतत े वभाषा, शरोऽच यवारयययं ववम॥् *॥ (भायम) ् यदयं ‘‘शरोऽच इत ववचनतषेध ं शाित, तापययाचायः अनुवतत े वभाषेत॥’’ (िजासाभायम) ् कथ ं कृ वा ापकम? ् (तयैव हेतुसूचकमुतराधम) ् ॥*॥ नये ह तय लोप े तषेधाथ न किचयात॥् *॥ (भायम) ् यद नयो लोपः यात, ् तषेधवचनमनथकं यात।् अव ववचनम, ् ‘‘झरो झर सवण’ ’ इत लोपो भवयत। पयत वाचायः-वभाषा सलोप इत ततो ववचनतषेधं शाित॥ (समाधानबाधकभायम) ् नैतदित ापकम।् नयेऽप तय लोप े स तषेधोऽवयं वतयः। यदेतत ् ‘‘अचो रहायाम’ ्’ इत ववचनम,् लोपापवादः स वायते॥ पातजलमहाभायम ् - 97 - कथम ् ?॥ यर इयुयते॥ एतावतच यरः- यदुत झरो वा यमो वा। यद चा लोपः याववचनमनथकं यात॥् कं तह तयोयगयोदाहरणम ् ?॥ यदकृ त े ववचन े यजननः संयोगः-तम, ् अवतम, ् आदयः॥ इहेदानी ं कता हतत ववचनसामयालोपो न भवत। एवमहाप लोपो न यात-् कषत- वषतीत। तमािनयेऽप लोपेऽवयं स तषेधो वतयः॥ (उपसंहारभायम) ् तदेतदयतसंदधमाचायाणां वतत े वभाषानुवतत े न वेत॥ ५॥
पातजलमहाभायम ् - 98 - (शवसूम) ् लण॥् ६॥ (यायानत इत परभाषाधकरणम) ् (आेपभायम) ् अयं णकारो वरनुबयत े पूवचवै परच। ताहणेिवहणेष ु च संदेहो भवत-पूवण वा युः, परेण वेत॥ (याेपभायम) ् कतमिमंतावदहणे संदेहः? ॥ (याेपसमाधानभायम )् ‘‘लोपे पूवय दघऽणः’’ इत॥ (७२ साितसमाधानवातकम॥् १॥) (॥*॥ असंदधम॥् *॥) (भायम) ् असंदधम -् पूवण, न परेण॥ (हेवाेपभायम) ् कु त एतत? ् ॥ (७३ सायेकदेशहेतुवातकम ्॥ २॥) ॥*॥ पराभावात॥् *॥ (भायम) ् पातजलमहाभायम ् - 99 - न ह लोपे परेऽणः सित॥ (हेतुनरासभायम) ् ननु चायमित -आतृढ; आवृढः इत॥ (साितसमाधानभायम) ् एव ं तह सामया पूवण, न परेण । यद ह परेण यादहणमनथकं या ‘‘लोपे पूवय दघऽचः’’ इयेव ूयात॥् अथवा एतदप न ूया। अचो येतवत-वः दघः लुत इत॥ (समाधानभायम)् अिमंतयहणे संदेहः-‘‘केऽणः’’ इत॥ (आेपभायम) ् असंदधं पूवण, न परेण॥ कु त एतत ् ? ॥ पराभावात॥् न ह के परेऽणः सित॥ (हेतुनरासभायम) ् ननु चायमित-गोका, नौकेत॥ (साितभायम) ् एव ं तह सामयापूवण, न परेण। यद ह परेण यादहणमनथकं यात, ् ‘‘के ऽचः’’ इयेव ूयात।् अथवा-एतदप न ूयात।् अचो येतवत-वो दघः लुत इत॥ (आेपभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 100 - अिमतयहणे संदेहः-‘‘अणोऽगृययानुनासकः’’ इत॥ (समाधानभायम) ् असंदधं पूवण, न परेण॥ कु त एतत ् ?॥ पराभावात।् नह पदाताः परेऽणः सित॥ (हेतुनरासभायम) ् नन ु चायमित-कत ृ हत ृ इत॥ (साितभायम) ् एव ं तह सामयापूवण, न परेण। यद ह परेण यात,् अहणमनथकं यात ् ‘‘अचोऽगृययानुनासकः’’ इयेव ूयात।् अथवा- एतदप न यू ात, ् अच एव ह गृ या भवित॥ (आेपभायम) ् अिमतयहणे संदेहः-‘‘उरण ् रपरः’’ इत॥ (समाधानभायम) ् असंदधं पूवण, न परेण॥ कु त एतत? ् ॥ पराभावात॥् न युः थाने परेऽणः सित॥ (हेतुनरासभायम) ् ननु चायमित-कथ हथमत। पातजलमहाभायम ् - 101 - (आपितनभायम )् कं च यात ् यय रपरवं यात?् ॥ (आपितदशनभायम)् वयो रेफयोः वणं सये। (आपितबाधकभायम )् . ‘‘हलो यमां यम लोपः’’इयेवमेकया लोपो भवयतीत॥ (आपितसाधकभायम) ् वभाषा स लोपः, वभाषावणं सयेत॥ (आपितबाधकभायम )् अयं तह नयो लोपः ‘‘रो र’‘ इत॥ (आपितसाधकभायम) ् ‘पदातय’ इयेवं सः॥ (आपितबाधकभायम )् न शयः स पदातय इयेवं वातुम।् इह ह लोपो न यात, ् जगृघेल.अजघाः, -पापः अपापाः इत॥ (आपितसाधकभायम) ् इह तह- मात ॄ पतणॄ ामत रपरव ं सयेत॥ (आपितबाधकभायम )् आचायवृ तापयत-ना रपवं भवतीत। यदयम ् ‘‘ऋत इातोः’‘ इत धातुहण ं करोत॥ पातजलमहाभायम ् - 102 - कथं कृ वा ापकम?् धातुहणयैतयोजनम- ् इह मा भूत- मातॄणां पतणॄ ामत। यद चा रपरव ं याातुहणमनथकं या। रपरवे कृ तऽे नयवादवं न भवयत। पयत वाचायः- ना रपरवं भवतीत। ततो धातुहण ं करोत॥ (आपितसाधकभायम) ् इहाप तह न ानोत- चकषत िजहषतीत॥ (आपितबाधकभायम )् मा भूदेवम।् ‘‘उपधायाच’’ इयेव ं भवयत॥ (आपितसाधकभायम) ् इहाप तह ानोत- मातणॄ ामत॥ तमात धातुहण ं कतयम॥् (साितसमाधानभायम) ् एव ं तह- सामयापूवण, न परेण। यद ह परेण यात,् अहणमनथकं या ‘‘उरपरः’’ इयेव ूयात।् (आेपभायम) ् अिमंतयहणे संदेहः-‘‘अणुदसवणय चाययः’’ इत॥ (समाधानभायम) ् असिदधं परेण, न पूवण॥ (हेवाेपभायम) ् कु त एतत ् ?॥ पातजलमहाभायम ् - 103 - (८४ सातवातकम) ् ॥*॥ सवणऽण ् तपरं यऋु त॥् *॥ (भायम) ् यदयम ् ‘‘उऋ त’् ‘ इयृकार े तपरकरणं करोत, तापययाचायः-परेण, न पूवणेत॥ (आेपभायम) ् इहणेष ु तह संदेहः॥ (समाधानभायम) ् असिदधम ् परेण, न पूवणं॥ (हेतुिजासाभायम) ् कु त एतत ् ?॥ (८५ सातहेतुवातकम) ् ॥*॥ वोरय परेणेण ् यात॥् *॥ (भायम) ् येछत पूवण, संमृय हणं त करोत-वोरत। तच गु भवत॥ कथ ं कृ वा ापकम ् ?॥ त वभितनदश े समं ृ यहण े चाधचतो मााः, याहारहणे पुनितो मााः। सोऽयमेव ं लघीयसा यासेन स े सत यगरयांस ं यनमारभत े तापययाचायः-परेण, न पूवणे त॥ (आेपभायम) ् कं पुनवणसताववायं णकारो वरनुबयते? ॥ पातजलमहाभायम ् - 104 - (८६ समाधानवातक म) ् ॥*॥ यायानाच विततः॥*॥ एतापययाचायः-भवयेषा परभाषा-‘‘यायानतो वशेषतपितन ह संदेहाद-लणम’ ्’ इत। ‘‘अणुदसवणय-’’इयेतपरहाय पूवणाहणम, ् ‘‘परेणेहणम’ ्’ इत यायायामः॥ ६॥ (शवसू)े ञमङणनम ् ॥ ७॥ झभञ ् ॥ ८।। (आेपभायम) ् कमथममौ मुखनासकावचनो वणानुभावनुबयेत,े न ञकार एवानुबयेत ?॥ (याेपभायम) ् कथं-यान मकारेण हणान?॥ ‘हलो यमां यम लोपः’ (याेपभायम) ् सतु ञकारेण॥, ‘हलो यञां यञ लोपः’ इत (आेपभायम) ् [कथम] ् ‘‘हलो यमा ं यम लोपः’’ इत॥ (इटापितबाधकभायम) ् [अतु ञकारेण] ‘‘हलो यञां यञ लोपः’‘ इत॥ (इटापितसाधकभायम) ् नैवं शयम।् झकारभकारयोरप झकारभकारयोलपः सयेत॥ (इटापितसाधकभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 105 - न झकारभकारौ झकारभकारयोः तः॥ (आेपभायम) ् कथं- ‘‘पुमः खयपरे’‘ इत? ॥ (इटापितभायम) ् एतदयतु ञकारेण ‘‘पुमः खयपरे ’’इत॥ (इटापितबाधकभायम) ् नैवं शयम।् झकारभकारपरेऽप ह खय ः सयेत॥ (इटापितसाधकभायम) ् न झकारभकारपरः खयित॥ (आेपभायम) ् कथ-ं ‘‘ङमो वादच ङमुिनयम’’् इत ?॥ (इटापितभायम) ् एतदयत ु ञकारेण ‘‘ङञो वादच ङञुिनयम’ ्’ इत॥ (इटापितबाधकभायम) ् नैव शयम।् झकारभकारयोरऽप ह पदातयोझकारभकारावागमौ याताम॥् (इटापितसाधकभायम) ् न झकारभकारौ पदातौ तः॥ (इटापितबाधकै कदेशभायम) ् एवमप पचागमाय आगमनः वैषयासंयातानुदेशो न ानोत॥ पातजलमहाभायम ् - 106 - (इटापितसाधकै कदेशभायम) ् सतु तावयेषामागमानामागमनः सित। झकारभकारौ पदातौ न त इत कृवा आगमावप न भवयतः॥
(अथारशदनवचनम) ् (आपे भायम) ् अथ कमदमरमत? (८८ सातसमाधानभायम )् ॥*॥ ‘अरं न रं वयात’ ् ॥’॥ (भायम) ् न ीयत े न रतीत वाऽरम॥् (८८ सातसमाधानातरवातकम ॥् २॥) ॥*॥ अनोतेवा सरोऽरम '्॥*॥ (भायम) ् अनोतेवा पुनरयमौणादकः सरन् ययः। अनुत े इयरम॥् (सातसमाधानवातकम॥् ३॥) ॥*॥ ‘वण वाऽऽहु ः पूवसू’े॥*॥ (भायम) ् अथवा पूवसू े वणयारमत संा यते॥ पातजलमहाभायम ् - 107 - (इयरशदनवचनम) ् (अथारसमानायोपदेशयोजनम) ् (९० नवातकम) ् ॥*॥‘कमथमुपदयत’े॥*॥ (भायम) ् अथ कमथमुपदेशः यते। (९१ समाधानवातकम॥् ।२॥) ॥*॥ ‘वणान ं वािवषयो य च य वतत े ॥ तदथमटबुयथ लवथ चोपदयत’े ॥ २॥*॥ (भायम)् सोयमरसमानायो वासमानायः पुिपतः फलतचतारकवतमणडतो वेदतयो मराशः, सववेदपुयफलावाितचाय ाने भवत, मातापतरौ चाय वग लोके महयेते॥ ॥ इत ीमगवपतजलवरचते महाभाये थमयायायय थम े पादे वतीयमा नकम॥् पातजलमहाभायम ् - 108 - अथ थमायाय े थमपादे तृतीयािनकम।् अथ पाणनीयं वधशषे करणम।् (१-वृसंासूम ्१।१।३।१॥) वृरादैच ् (१। १।१)॥ (असाधुवनराकरणाधकरणम) ् (आेपभायम) ् कुवं कमान भवत ‘‘चोः कुः, पदय’‘ इत? ॥ (समाधानभायम) ् भवात।् (आेपभायम) ् कथं भसंा? ॥ (समाधानभायम) ् ‘‘अयमयादन छदस’’ इत॥ (समाधानबाधकभायम) ् छदसीयुयत,े न चेदं छदः। (समाधानसाधकभायम) ् छदोवसूाण भवित॥ (आेपभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 109 - यद भसंा, ‘‘वृरादैजदेगुणः’‘ इत जवमप न ानोत॥ (समाधानभायम) ् उभयसंायप छदांस यते। तयथा ‘स सुठुभास ऋवता गणेन' पदवाकु वम ,् भवाजवं न भवत। एवमहाप पदवाजवम, ् भवाकु व ं न भवयत॥
(अथ तावतपनराकरणाधकरणम।् ) (उभयपवप-तावतपदषू णभायम )् कं पुनरद ं तावतहणम- ् वृरयेव ं ये आकारैकारौकारा भायते, तेषा ं हणम, ् आहोिवदादैमाय?॥ कं चातः? ॥ यद तावतहणम,् शालयो मालय इत वृलणछो न ानोत। आमयम, ् शालमयम ,् वृलणो मयन ानोत। आगुतायनः, शालगुतायनः, वृलणः फञ ् न ानोत। (आदैमाहणे दूषणभायम) ् अथादैमाय हणम,् सव भासः सवभास इत ‘‘उतरपदवृौ सव च’‘ इयेष वधः ानोत॥ इह च तावती भाया यय तावायः ‘‘वृनमतय’‘ इत पुवंावतषेधः॥ (सातभायम) ् अत ु तह- आदैमाय हणम॥् (आेपभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 110 - नन ु चोतम- ् सव भास : सवभास इत ‘‘उतरपदवृौ सव च’‘ इयेष वधः ानोत॥ (समाधानभायम) ् नैष दोषः। नैवं वायते-उतरपदय वृतरपदवृतरपदवृावत॥ कथ ं तह? ॥ ‘‘उतरपदय’‘ इयेव ं कृ य या वृतवयुतरपद,े इयेवमेतवायते॥ अवयं चैतदेव ं वेयम।् तावतहण े सयपीह सयेत-सवः कारकः सवकारक इत॥ (वतीयदूषणनराकरणभायम )् यदयुयत-े इह तावती भाया यय तावायः यावाय इत च ‘‘वृनमतय-’‘ इत पुवंावतषेधः ानोत॥ नैष दोषः। नैव ं वायत-े वृ नमतं वृनमत ं वृनमतयेत॥ कथ ं तह? ॥ वृेनमत ं यिमसोऽय ं वृनमत ं वृनमतयेत॥ कं च वृेनमतम? ् ॥ योऽसौ ककारो ञकारो णकारो वा ॥ अथवा यः कृ नाया वृेनमतम॥् कच कृ नाया वृेनमतम ?् ॥ ययाणामाकारैकारौकाराणाम॥् (इत तावतपनराकरणम) ्
पातजलमहाभायम ् - 111 - (अथ संासूवसाधकाधकरणम )् (९१ आेपवातकथमखडम ् ॥ १ ॥) ॥ '॥ संाधकारः संासंययाथः॥ '॥ ‘‘अथ संा’‘ इयेवं कृय वृयादयः शदाः पठतयाः॥ कं योजनम? ् ॥ संासंययाथः। वृयादना ं शदाना ं ÷संा' इयेष संययो यथा यात॥् (९२ आेपवातकवतीयखडम ् ॥ १॥) ॥ '॥ इतरथा यसंययो यथा लोके॥ '॥ अयमाणे ह संाधकारे वृयादना ं संेयेष संययो न यात॥् इदमदानी ं बहु सूमनथकं यात॥् अनथकमयाह॥ कथम ?् ॥ ‘‘यथा लोके '’। लोके यथवित चानथकान च वायान यते। अथवित तावत- ् देवदत गामयाज शुका ं दडेन' देवदत गामयाज कृ णाम ' ् इत। अनथकान-‘‘दश दाडमान षडपूपाः कुडमजािजनं पललपडः अधरोकमेतकुमायाः फैयकृतय पता तशीनः' इत॥ (९३ आेपातरवातकम॥् २॥) ॥ '॥ संासं् यसंदेहच ॥ '॥ यमाणऽे प संाधकारे संासं नोरसंदेहो वतयः॥ कु तो येतत, ्-वृशदः संा, आदैचः संन इत। न पुरादैचः संा, वृशदः संीत? ॥ पातजलमहाभायम ् - 112 - (आेपनराकरणभायम) ् यतावदुयत-े ‘‘संाधकारः कतयः संासंययाथः' इत॥ न कतयः। (९४ सातवातकथमखडम ् ॥ ३॥) ॥*॥ आचायाचारासंासः॥* ॥ आचायाचारासंासभवयत॥ कमदम- ्आचायारादत? ॥ आचायाणामुपचारात॥् (साितवातकवतीयखडम ्॥ ३॥) ॥*॥ यथा लौककवैदकेषु॥*॥ तयथा लौकके ष ु वैदके ष ु च कृ तातेष॥ु लोके तावमातापतरौ पुय जातय संवृतऽे वकाश े नाम कुवाते-देवदतो यदत इत। तयोपचारादयेऽप जानित इयमय संेत॥ वेदे याकाः संां कु वित-फ्य ो यूपचषाल इत। तभवतामुपचारादयऽे प जानित-इयमय संेत॥ (दाटाितकभायम) ् एवमहाप-इहैव तावकेचवयाचाणा आहुः-वृशदः संा, आदैचः संन इत॥ अपरे पुनः ‘‘सच वृः’‘ इयुवाऽऽकारैकारौकारानुदाहरित। तेन मयामहे-यया यायते सा संा, ये तीयते ते संन इत। (आेपातरानुवादभायम) ् यदयुयते-यमाणेऽप संाधकारे संासंनोरसंदेहो वतय इत॥ (१५ सातवातकम) ् पातजलमहाभायम ् - 113 - ॥ '॥ संासं् यसंदेहच॥ '॥ संासंनोचासंदेहः सः॥ कुतः? ॥ आचायाचारादेव। उत आचायाचारः॥ (१९ सातहेतुवातकयमखडम ् ॥ ५॥) ॥*॥ अनाकृतः॥*॥ अथवाऽनाकृतः संा, आकृतमतः संनः। लोकेऽप याकृतमतो मांसपडय देवदत इत संा यते॥ (सातहेतुवातकवतीयखडम ्॥ ५॥) ॥*॥ लगेन वा ॥*॥ (भायम) ् अथ वा-कं चिलगमासय वयाम-इयंलगा संेत। वृशद े च तत ् लगं करयत,े नादैछदे॥ (आेपभायम) ् इदं तावदयुतम।् यदुयत-ेआचायाच ारादत॥ कमायुतम? ् ॥ तमेवोपालय अगमकं त े सूम ् इत, तयैव पुनः माणीकरणमयेतदयुतम।् अपरतुयन ् खवप भवाननेन ‘‘अनाकृतलगेन वा’‘ इयाह॥ (तृतीयहेतौ गौरवाेपभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 114 - तचाप वतयम॥् (तृतीयहेतुवीकार े लाघवदशकभायम) ् यययेतदुयते। अथवैतह इसंा न वतया। लोपच न वतयः। संालगमनुबधेष ु करयते। न च संायाः नविृ त यते। वभावतः संा संनं याय वयं नवतत े तेनानुबधानामप नविृ तभ वयत॥ (आेपभायम) ् सययेवम।् अपाणनीय ं त ु भवत॥ (साितभायम) ् यथायासमेवातु॥ (आेपमारणभायम )् नन ु चोतम- ् ’‘संाधकारः संासंययाथ इतरथा यसंययो यथा लोके ’‘ इत॥ (समाधानभायम) ् न च यथा लोके , तथा याकरणे। माणभूत आचाय दभपवपाणः शुचाववकाश े ामुख उपवय महता यनेन सूाण णयत म। ताशयं वणनायनथके न भवतुम, ् कं पुनरयता सूेण॥ कमतो यदशयम? ् ॥ अतः संासंनावेव॥ (आेपभायम) ् कु तो न ु खवेतत- ् संासंनावेवेत। न पुनः सावनुशासनऽे िञ श् ा े साधुवमनेन यत?े ॥ पातजलमहाभायम ् - 115 - (आेपनराकरणभायम) ् कृ तमनयोः साधुवम ् ॥ कथम ?् वृरमायवशणे पदटः कृ तपाठे, तमात ् ितययः आदैचोऽयरसमानाये उपदटाः॥ (आेपभायम) ् योगनयमाथ तहदं यात- ् वृशदापर े आदैचः योतया इत॥ (आेपनराकरणभायम) ् नेह योगनयम आरयते॥ कं तह ?॥ संकृ य संकृ य पदायुसृयत े तेषा ं यथेटभसबधो भवत तयथा-आहर पाम, ् पामाहरेत॥ (आेपभायम) ् आदेशातहमे युः। वृशदयादैच आदेशाः॥ (आपे नराकरणभायम) ् षठनदटयादेशा उयते। न चा षठं पयामः॥ (आेपभायम) ् आगमातहम े युवृशदायादैच आगमाः॥ (आेपनरासभायम) ् आगमा अप षठनदटयैवोयते। लगेन च । न चा षठ, न खवयागमलगं पयामः॥ (सातसमाधानभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 116 - इदं खवप भूयः सामानाधकरयमेकवभितवं च। वयोचैतवत॥ कयोः? ॥ वशेषणवशेययोवा संासंनोवा॥ तैतयावशेषणवशेय े इत॥ तच न, वयोह तीतपदाथकयलोके वशेषणवशेयभावो भवत। न चादैछदः तीतपदाथकः। तमासंासंनावेव॥ (सातभायम) ् त वेतावासंदेहः-कः संी का संेत॥ स चाप व संदेहः ?॥ योभे समानारे?॥ य वयतरलघु सा संा, यगु स संी ॥ कु त एतत? ् ॥ लवथ ह संाकरणम॥् ताययं नावय ं गुलघुतामेवोपलयतुमहत॥ कं तह? ॥ अनाकृततामप। अनाकृतः संा, आकृतमतः संनः। लोकेऽप याकृतमतो मांसपडय देवदत इत संा यते॥ (समाधानातरभायम) ् अथवाऽऽवतयः संा भवित। वृशदचावतत, े नादैछदः। तयथा-इतराप देवदतशद आवतते, न मांसपडः॥ (समाधानतरभायम) ् अथवा पूवचारतः संी, परोचारता संा॥ कु त एतत? ् सतो ह कायणः कायण भवतयम।् तयथा-इतराप सतो मांसपडय देवदत इत संा यते॥ पातजलमहाभायम ् - 117 - (आेपभायम) ् कथ ं ‘‘वृरादैज’ ्‘ इत? ॥ (समाधानभायम) ् एतदेकमाचायय मंगलाथ मृयताम।् मागलक आचाय महतः शाौघय मगलाथ वृशदमादतः युते। मगलादन ह शााण थते वीरपुषकाण भवयायुमपुषकाण चायेतारच वृयुता यथा युरत॥ सवैव ह याकरणे पूवचारतः संी, परोचारता संा ‘‘अदे गुणः’‘ इत यथा॥ (साितभायम) ् दोषवाखवप संाधकारः। अटमऽे प ह संा यत-े ’‘तय परमाे डतम’ ् ‘ इत॥ तापीदमनुय यात॥् (समाधानभायम) ् अथवाऽथानऽे यं यनः यते। न हदं लोकायत।े यददं लोकायत ततो यनाह यात।् तयथा -अगोाय किचगां सथन कण वा गृहवोपदशत-अयं गौरत। न चामयाचटे ÷इयमय संा' इत। भवत चाय संययः॥ (आेपभायम) ् तैतयात- ् ÷कृ तत पूवरभसंबधः' इत॥ (समाधानभायम) ् इहाप कृतः पूवरभसंबधः॥ कैः? ॥ पातजलमहाभायम ् - 118 - आचायः॥ (आेपभायम) ् तैतयात- ् यमै तह संयुपदशत तयाकृ त इत॥ (समाधानभायम) ् लोकेऽप ह यमै संयुपदशत तयाकृतः। अथ त कृतः, इहाप कृतो टयः॥ (इत संाधकारसंासंसंदेहापाकरणाधकरणम) ्
(अयोयायपरहाराधकरणम) ् (९८ अथायोयायाेपवातकम ् ॥ १॥) ॥*॥ सतो वृयादषु संाभावातदाय इतरेतरायवादसः॥*॥ (भायम) ् सतः संनः संाभावात।् तदाये संाय े संन वृादिवतरेतरायवादसः॥ का इतरेतरायता?॥ सतामादैचा ं संया भवतयम ,् संया चादैचो भायते। तदेतदतरेतरायं भवत। इतरेतरायाण च कायाण न कपते। तयथा- नौनाव- बा नेतराणाय भवत॥ (इतरेतरायटातभायम) ् ननु च भो इतरेतरायायप कायाण यते। तयथा - नौः शकटं वहत, शकटं च नावं वहत॥ (टातनरासभायम) ् अयदप त कंचवत जलं थलं वा। थले शकटं नावं वहत। जले नौः शकटं वहत॥ (इतरेतरायटातरभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 119 - यथा तह वटधकम॥् (टातरनराकरणभायम) ् तायततः सूकं भवत॥ (आेपोपंसहारभायम) ् इदं पुनरतरेतरायमेव॥ (९८ अयोयायवारकसाितवातकम) ् ॥*॥ सं त ु नयशदवात॥् *॥ समेतत ?् ॥ कथम ?् ॥ नयशदवात।् नयाः शदाः, नयेष ु शदेषु सतामादैचा ं संा यत,े न च संया आदैचो भायते॥ (आेपभायम) ् यद तह नयाः शदाः, कमथ शाम? ् ॥ (९१ आेपवातकम ् ॥ ३॥) ॥*॥ कमथ शामत चेिनवतकवािसम॥् *॥ नवतक ं शाम ् ॥ कथम ?् ॥ मृिजरमायवशेषेणोपदटः तय सव मृिजबुः सताः। तानेन नवृतः यत े मृजेरकस ु ययेष ु मृिजसंग े मािजः साधुभवत॥ पातजलमहाभायम ् - 120 - (इययोययनराकरणाधकरणम) ्
पातजलमहाभायम ् - 121 - (अथ समुदतसंानराकरणधकरणम) ् (१०० आेपवातकम ् ॥ ४॥) ॥*॥ वृगुणसंयोः येकं वचनम ् ॥*॥ (भायम) ् वृगुणसंयोः येकं हणं कतयम॥् येकं वृगुणसं े भवत इत वतयम॥् कं योजनम?् ॥ समुदाये मा भूतामत॥ (१०१ आेपवारकसाितवातकम ् ॥ ४॥) ॥*॥ अय सहचवनासमुदाय े सासगः॥*॥ (भायम) ् अय सहचवनासमुदाय े वृगुणसंयोरसगः। येछत सहभूताना ं काय, करोत त सहहणम।् तयथा ‘‘सह सुपा’‘ ‘‘उभे अयत ं सह’‘ इत॥ (१०२ आेपवारकसाितवातकम) ् ॥ *॥ यवयवं च वायपरसमातेः॥*॥ (भायम) ् यवयवं च वायपरसमाितयते। तयथा देवदतयदतवणुमा भोयतामत। न चोयते येकमत। येकं च भुिजः परसमायते॥ (आेपभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 122 - नन ु चायमयित टातः-’‘समुदाय े वायपरसमाितः’‘ इत। तयथा- ÷गगाः शत ं दयताम' ् इत। अथनच राजानो हरयेन भवित। न च येकं दडयित॥ (समाधानभायम) ् सयेतिमटात े यद त सह हण ं यत,े इहाप येकमत वतयम ् ! अथ तातरेण सहहणं सहभूताना ं काय भवत, इहाप नाथः येकमत वचनेन॥ (इत समुदायसंानराकरणभायम) ्
पातजलमहाभायम ् - 123 - (अथ तपरायनराकरणीयाधकरणम) ् (आेपभायम) ् अथ कमथमाकारतपरः यते? ॥ (१०३ सातसमाधानवातक म) ् ॥ ॥ आकारय तपरकरणं सवणाथम॥् ॥ (भायम) ् आकारय तपरकरणं यते। कं योजनम? ् ॥ सवणाथम॥् ‘‘तपरतकालय’‘ इत तकालाना ं सवणाना ं हण ं यथा यात॥् के षाम ?् ॥ उदातानुदातवरतानाम॥् (कारणिजासाभायम) ् कं च कारणं न या? ॥ (१०४ कारणदशकै कदेशवातकम ्॥ २॥) ॥ ॥ भेदकवावरय॥ ॥ (भायम) ् भेदका उदातादयः॥ कथ ं पुनायत-े भेदका उदातादय इत? ॥ पातजलमहाभायम ् - 124 - एव ं ह यत े लोके , य उदात े कतयऽे नुदात ं करोत खिडकोपायायतम ै चपेटा ं ददात अयवं करोषीत॥ (भायम) ् अित योजनमेतत॥् कं तह? ॥ इत- (१०५ कारणदशकवातकयासातरम॥् २॥) ॥ ॥ भेदकवागुणय ॥ ॥ (भायम) ् भेदकवागुणयेत वतयम॥् कं योजनम॥् आनुनासय ं नाम गुणः, तनयाप हण ं यथा यात॥् कं च कारण ं न यात? ् ॥ भेदकवागुणय। भेदका गुणाः॥ कथ ं पुनायत-े भेदका गुणा इत? ॥ एव ं ह यत े लोके , एकोऽयमामा उदकं नाम, तय गुणभेदादयव ं भवत-अयददं शीतम, ् अयददमुणमत। (अभेदकवाेपसितभायम) ् ननु च भो अभेदका अप गुणा यते। तयथा देवदतो मुयप जयप शयप वामायां न जहात, तथा बालो युवा वृो वसो दयो बलबद इत॥ (आेपभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 125 - उभयमदं गुणेषूतम -्भेदकाः, अभेदका इत। कं पुनर यायम? ् ॥ (सातसमाधानभायम) ् अभेदका गुणा इयेव यायम॥् कु त एतत? ् ॥ यदयम- ् ‘‘अिथदधसयणानमनङुदातः’’ इयुदातहण ं करोत तापयया- चायऽभेदका गुणा इत। यद ह भेदका गुणा युः, उदातमेवोचारयेत॥् (आेपभायम) ् यद तयभेदका गुणा अनुदातादेरतोदाताच यदुयत े तवरतादेः वरताताच ानोत॥ (समाधानभायम) ् नैष दोषः। आीयमाणो गुणो भेदको भवत। तयथा- शुलमालभेत' ÷कृणमालभेत'। त यः शुल आलधये कृ णमालभत,े न ह तेन यथोत ं कृ त ं भवत॥ (एकदेशसमाधानभायम) ् असंदेहाथतह तकारः। ऐिजयुचमान े संदेहः यात ् कममावैचावेव, आहोवदाकारोऽय नदयत इत? ॥ (समाधानबाधकभायम) ् संदेहमामेतवत। सवसंदेहेष ु चेदमुपतठत े ÷यायानतो वशेषतपितन ह संदेहादलणम' ् इत। याणां हणमत यायायामः। अयाप ययमेवंजातीयकेषु संदेहेषु न किचयनं करोत। तयथा-’‘औतोशसोः’‘ इत॥ (साितसमाधानभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 126 - इदं तह योजनम- ्आतयतिमाचतुमााणा ं थाननां माचतुमाा आदेशा मा भूविनत। खवा इः खवेः, खवा उदकं खवोदकम, ् खवा ईषा खवेषा, खवा ऊढा खवोढा, खवा एलका खवैलका, खवा ओदनः खवौदनः, खवा ऐतकायनः खवैतकायनः, खवा औपगवः खवौपगव इत॥ (आेपभायम) ् अथ यमाणेऽप तकारे कमादेव माचतुमा ाणा ं थानना ं माचतुमाा आदेशा न भवित?॥ (समाधानभायम) ् ‘‘तपरतकालय’‘ इत नयमात ॥् (समाधानबाधकभायम) ् ननु तः परो यमासोऽयं तपरः॥ (समाधानसाधकभायम) ् नेयाह, तादप परतपरः॥ (इटानुपितसाधकभायम) ् यद तादप परतपरः ‘‘ऋदोरप’ ् ‘ इतीहैव यात- ् यवः तवः, लवः पव इय न यात॥् (अनुपपितबाधकभायम) ् नैषः तकारः ॥ कतह? ॥ दकारः॥ पातजलमहाभायम ् - 127 - (आेपभायम) ् कं दकारे योजनम? ् ॥ (तबया समाधानभायम) ् अथ कं तकारे?॥ ययसंदेहाथतकारः, दकारोऽप। अथ मुखसुखाथ तकारः, दकारोऽप। वृरादैच? ्॥
(२ परभाषासूम ् ॥ १।१।३। आ.२॥) इको गुणवृी ॥ १।१।३॥ (योगवभागयोजनाधकरणम) ् (आेपभायम) ् इहण ं कमथम? ् ॥ (१०५ समाधानवातकम) ् ॥ ॥ इहणमासयरयजननवृ यथम॥् (भायम) ् इहणं यते॥ कं योजनम? ् ॥ आकारनवृयथ सयरनवृयथ यजञन् नवृयथ च॥ (थमयोजनोपपादनभायम) ् आकारनवृयथ ताव-याता वाता। आकारय गुणः ानोत। इहणान भवत॥ पातजलमहाभायम ् - 128 - (वतीययोजनोपपादनभायम) ् सयरनवृ यथम -् लायत लायत। सयरय गुणः ानोत। इहणान भवत॥ (तृतीययोजनोपपादनभायम) ् यजनवृ यथम -् उिभता उिभतमु ् उिभतयम।् यजनय गुणः ानोत। इहणान भवत॥ (थमयोजननराकरणभायम) ् आकारनवृ यथन तावनाथः। आचायविृ तापयत-नाकारय गुणो भवतीत। यदयम ् ‘‘आतोऽनुपसग कः’‘ इत ककारमनुबध ं करोत॥ कथ ं कृ वा ापकम? ् ॥ ककरण एतयोजनम- ् कतीयाकारलोपो यथा या। यद चाकारय गुणः यात,् ककरणगमनथकं या। गुण े कृ त े वयोरकारयोः परपेण सं प ं या-गोदः कं बलद इत। पयत वाचाय-नाकारय गुणो भवतीत, ततः ककारमनुबध ं करोत॥ (वतीयोजननराकरणभायम) ् सयरनवृयथनाप नाथः। उपदेशसामयासयरय गुणो न भवत॥ (तृतीययोजननराकरणभायम) ् यजननवृयथनाप नाथः। आचायवृतापयत- न यञज् नय गुणो भवतीत। यदयं जनेड शाित॥ कथ ं कृ वा ापकम? ् ॥ पातजलमहाभायम ् - 129 - डकरण एतयोजनम- ् डतीत टलोपो यथा या। यद यञज् नय गुणः या, डकरणमनथकं या। गुण े कृ त े याणामकाराणां परपेण स ं प ं यादुपसरजो मदुरज इत। पयत वाचाय न यजनय गुणो भवतीत। ततो जनेड शाित॥ (थमयोजनबाधकापकनराकरणभायम )् नैतान सित ापकान। यतावदुयत े ककरण ं ापकं नाकारय गुणो भवतीत,॥ उतराथमेतयात -् ’‘तुदशोकयोः परमृजापनुदोः’‘ इत॥ (थमयोजनबाधकापकातरभायम) ् यतह ‘‘गोपोटग’ ् ‘ इयनयाथ ककारमनुबध ं करोत॥ (वतीययोजनसाधकसामयदूषकभायम) ् यदयुयते-उपदेशसामयासंयरय गुणो न भवतीत॥ यदययसंयरय ानोत, ततदुपदेशसामयावायते। आयादयोऽप तह न ानुवित॥ (सामयद ूषणनराकरणभायम) ् नैष दोषः। बायते। य ं वध ं युपदेशोऽनथकः: स वधबायते। यय त ु वधेनमतमेव नासौ बायते। गुण ं च युपदेशोऽनथकः, आयादनां पुननमितमेव॥ (तृतीययोजनबाधकापकनराकरणभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 130 - यदयुयत-े जनेडवचन ं ापकम? ् - न यजनय गुणो भवतीत। से वधरारयमाणोापकाथ भवत। न च जनेगुणेन सयत। कु तो येतत- ् जनेगुण उयमानोऽकारो भवत, न पुनरेकारो वा यादोकारो वेत?॥ (ापकसाधकभायम) ् आतयतोऽधमाकय यजनय माकोऽकारो भवयत॥ (ापकबाधकभायम) ् एवमयनुनासकः ानोत॥ (ापकसाधकभायम) ् परपेण शुो भवयत॥ (ापकबाधकभायम) ् एव ं तह गमेरययं डो वतयः। गमेच गुण उयमान आतयत ओकारः ानोत॥ तमादहणं कतयम॥् (इत योगवभागयोजननपणाधकरणम) ्
पातजलमहाभायम ् - 131 - (अथ इपदोपथापकलगाधकरणम) ् (आेपभायम) ् यदहणं यते, यौः, पथाः, सः, इममत, एतेऽपीकः ानुवित॥ (१०६ सातसमाधनवातकम) ् ॥ ॥ संया वधाने नयमः॥ ॥ संया ये वधीयते तेषु नयमः॥ (आेपभायम) ् कं वतयमेतत? ् ॥ (समाधानभायम) ् नह,॥ कथमनुयमानं गंयते? ॥ गुणवृसामयात॥् (आेपसाधकभायम) ् कथ ं पुनरतरेण गुणवृहणमक ो गुणवृ ी याताम? ् ॥ (समाधानसाधकभायम) ् कृतं गुणवृहणमनुवतते॥ व कृ तम? ् ॥ ‘‘वृरादैजदेगुणः’‘ इत॥ (आेपभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 132 - यद तदनुवतत े ‘‘अदेगुणो वृच’‘ इयदेङां वृसंाऽप ानोत॥ (समाधानभायम) ् सबधमनुवतयत-े’‘वृरादैच।् ‘‘अदेगुणः’‘ इत वृरादैच।् ततः ‘‘इको गुणवृी’’ इत, गुणवृहणमनुवतत ेआदैजदेहण ं नवृतम॥् (समाधानातरभायम) ् अथवा मडूकगतयोऽधकाराः। यथा मडूका उलुपयोलुय गछित तवदधकाराः॥ (एकदेशसमाधानातरभायम) ् अथवैकयोगः करयते-’‘वृरादैजदेगुणः’‘ ततः ‘‘इको गुणवृी’‘ इत। न चैकयोगेऽनुवृितभवत। (समाधानातरभायम) ् अथवा- अयवचनाचकारकरणाच कृतापवादो वायते, यथोसगण सतयापवादो बाधको भवत॥ अययाः संाया वचनाचकारय चानुकषणाथयाकरणाकृताया वृसंाया गुणसंा बाधका भवयत। यथोसगण सततापवादो बाधको भवत॥ (समाधानातरभायम) ् अथवा वययेत-’‘अनुवतत े च नाम वधयः। न चानुवतनादेव भवित। कं तह? यनावित॥ इत॥ (समाधानातरभायम) ् अथवा-उभयं नवृतम।् तदपेयामहे॥ (इतीपदोपथापकलगाधकरणम) ् पातजलमहाभायम ् - 133 -
पातजलमहाभायम ् - 134 - (अथ परभाषावसाधकाधकरणम )् (आेपभायम) ् कं पुनरयमलोयशेषः, आहोिवदलोयापवादः?॥ (याेपभायम) ् कथ ं चाय ं तछेषः यात, ् कथ ं वा तदपवादः? ॥ (याेपसमाधानभायम )् ययेकं वायम- ् तचेद ं च, अलोयय वधयो भवित-÷इको गुणवृी अलोयय' इत। ततोऽय ं तछेषः॥ अथ नानावायम- ् तचेदं च, अलोयय वधयो भवित', ÷इको गुणवृी अयय चानयय च', इत। ततोऽयं तदपवादः॥ (भायम) ् कचा वशेषः?॥ (१०७ तछेष पदूषणवातकम्॥३॥) (१०७ वृगुणावलोययेत चेिमदमृिजपुगतलधूपधिछशुिे वहणम॥् ) (यायाभायम) ् वृगुणावलोययेत चेिमदमृिजपुगतलधूपधिछशुेिवहणं कतयम॥् ‘‘मदेगुण ेः’’ ‘‘इक इत वतयम’ ् ‘ अनयवा न ानोत॥ ‘‘मृजवे ृः’‘ ‘‘इक इत वतयम’ ् ‘ अनयवा न ानोत॥ पुगतलधूपधय गुणः, ‘‘इक इत वतयम’ ् ‘ अनयवा न ानोत॥ ऋछेलट गुणः ‘‘इक इत वतयम’ ् ‘ अनयवा न ानोत॥ ऋशोङ गुणः पातजलमहाभायम ् - 135 - ‘‘इक इत वतयम’ ् ‘ अनयवा न ानोत॥ ुयोगुणः ‘‘इक इत वतयम’ ् ‘ अनयवा न ानोत॥ (१०७ तछेषदूषणातरवातकम) ् ॥*॥ सवादेशसंगचानगतय ॥*॥ (एकदेशयाया भायम)् सवादेशच गुणोऽनगतय ानोत॥ याता वाता॥ कं कारणम ?् ॥ ‘‘अलोयय’‘ इत षठ चैव ययमकमुपसंाता, अगयेत च थानषठ। तयददानीमनगतमगं तय गुणः सवादेशः ानोत॥ (दूषणोारभायम) ् नैष दोषः यथैव यलोययेत षठ अयमकमुपसंाता, एवमंगयेयप थानषठ। तयददानीमनगतमगं त षयेव नाित, कुतो गुणः कुतः सवादेशः॥ (वातकसमवयातरभायम) ् एव ं तह नायं दोषसमुचयः॥ कं तह? ॥ पूवापेोऽयं दोषः। यथ चायं चः पठतः- मदमृिजपुगतलघूपधिछशुेिवहणं सवादेशसंगो’‘ यनगतय इत॥ मदेगुणः ÷इक' इत वचनादयय। न, ‘अलोयय' इत वचनादको न। उयते च गुणः स सवादेशः ानोत। एवं सव॥ पातजलमहाभायम ् - 136 - (इत तछेषपदूषणम।्)
पातजलमहाभायम ् - 137 - (अथ तदपवादपायुपगमभायम) ् अत ु तह तदपवादः ॥ (१०५ तदपवादपदूषणवातकम ्॥ ५॥) ॥॥ इमायेत चेजुससावधातुकाधधातुकवायोगुणेवनयतषेधः॥ ॥ (भायम) ् इमायेत चेजुससावधातुकाधधातुकवायोगुणेवनयतषेध ोवतयः॥ जुस गुणः स यथेह भवत-÷अजुहवुः अबभयुः' इत। एवम ् ÷अनेनजुः पयवेवषुः' अाप ानोत॥ सावधातुकाधधातुकयोगुणः स यथेह भवत- ‘कता हता नयत तरत' इत’ एवम ् ‘ईहता ईहतुम ् ईहतयम' ् इयाप ानोत॥ वय गुणः:- स यथेह भवत –हे अन े हे वायो' इत। एवम ् हे अिनचत ् हे सोमसु' इयाप ानोत॥ जस गुणः स यथेह भवत-अनयो वायवः' इत। एवम् अिनचतः सोमसुतः इयाप ानोत॥ ऋतो ङसवनामथानयोगुणः स यथेह भवत-÷कतर कतारौ कतारः' इत। एवं ÷सुकृत सुकृतौ सुकृतः' इयाप ानोत॥ घेङत गुणः स यथेह भवत-अनये वायव'े इत। एवम ् अिनचत े सोमसुत'े इयाप ानोत॥ ओगुणः स यथेह भवत-वायो माडयः' इत। एव ं सु ुत- ्सौुतः' इयाप ानोत॥ (भायम) ् नैष दोषः॥ (१०८ सायेकदेशवातकम् ६) पातजलमहाभायम ् - 138 - ॥*॥ पुगतलघूपधहणमनयनयमाथम॥् *॥ (भायम) ् पुगतलधूपधहणमनयनयमाथ भवयत-पुगतलघूपधयैवानयय नाययान-ययेत॥ (नयमदूषणभायम) ् कृ तयैव नयमः यात ् ॥ कं च कृ तम? ् ॥ ‘‘सावधातुकाधधातुकयोः’‘ इत तेन भवेदह नयमान या ÷ईहता ईहतुम ् ईहतयम' ् इत । वायोगुणवनयतः सोऽनययाप ानोत॥ (नयमातरदूषणभायम) ् अथायेवं नयमः यात- ् पुगतलधूपधय सावधातुकाधधातुकयोरेवेत॥ एवमप सावधातुकाधधातुकयोगुणऽो नयतः सोऽनययाप ानोत- ईहता ईहतुम ् ईहयमत॥ (उभयवधनयमदूषणभायम) ् अथायुभयतो नयमः यात- ् पूगतलघूपधयैवसावधातुकाधधातुकयोः। सावधातुकाध- धातुकयोरेव पुगतलघूपधयेत॥ एवमययं जुसगुणोऽनयतः सोनययाप ानोत-अनेनजुः पयवेवषुः' इत॥ (इत तदपवादपदूषणनराकरणाधकरणम) ्
(अथासंबपरभाषानराकरणाधकरणम )् एव ं तह- नायं तछेषः, नाप तदपवादः। अयदेवेदं परभाषातरसंबमनया परभाषया॥ पातजलमहाभायम ् - 139 - (भायम) ् परभाषातरमत च मवा ोयाः पठित- ॥*॥ नयमादको गुणवृी भवतो वतषेधेन ॥ * ॥ इत॥ यद चायं तछेषः यातेनैव तयायुतो वतषेधः। अथाप तदपवादः, उसगापवादयोरययुतो वतषेधः॥ त नयमयावकाशः- ‘‘राः क च ‘‘ इत राजकयम।् ‘‘इको गुणवृी’‘ इययावकाशः-÷चयनं चायको लवनं लावकः' इत॥ इहोभयं ानोत-मेयत मािट' इत॥ ‘‘इको गुणवृी’‘ इयेतवत वतषेधेन॥ (वतषधे बाधकभायम) ् नैष युतो वतषेधः। ‘‘वतषेध े परम’ ् ‘ इयुयते। पूवचाय ं योगः, परो नयमः॥ (वतषेधसाधकभायम) ् इटवाची परशदः। वतषेधे परं यदटं तवतीत॥ (वतषेधबाधकभायम) ् एवमययुतो वतषेधः। वकाययोगो ह वतषेधः। न चाैको वकाययुतः॥ (वतषेधसाधकभायम) ् नावयं वकाययोग एव वतषेधः॥ कं तह? ॥ असंभवोऽप। स चायासंभवः॥ कोऽसावसंभवः? ॥ पातजलमहाभायम ् - 140 - इह ताव-÷वृेयः लेयः' इत- एकः थानी, वावादेशौ, न चाित संभवः यदेकय थाननो वावादेशौ याताम।् इहेदानी-ं मेयत मेयतः, मेयित' इत वौ थाननौ, एक आदेशः, न चाित संभवः-वयोः थाननोरेक आदेशः यादयेषोऽसंभवः। सयेतिमनसंभवे युतो वतषेधः॥ (वतषेधबाधकभायम) ् एवमययुतो वतषेधः। वयोह सावकाशयोः समविथतयोवतषेधो भवत। अनवकाशचायं योगः॥ (वतषेधसाधकभायम) ् ननु च-इदानीमेवायावकाशः लृतः-चयनं चायको लवनं लावक इत॥ (वतषेधबाधकभायम) ् अाप नयमः ानोत। नााते नयमेऽयं योग आरयते। यावता च नााते नयमेऽयं योग आरयते, तततयापवादोऽयं योगो भवत॥ उसगापवादयोचायुतो वतषेधः॥ अथाप कथंच ‘‘इको गुणवृी’‘ इययावकाशः यात।् एवमप यथेह वतषेधादको गुणो भवत मेयत मेयतः मेयित, इत, एवमहाप यात- ्अनेनजुः पयवेवषुरत॥ (इयसंबपरभाषापनरासाधकरणम) ्
पातजलमहाभायम ् - 141 - (अथ सातभूतपदोपिथतपनपणम) ् (साितभायम) ् एव ं तह- वृभवत गुणो भवतीत य यू ा इकः' इयेतोपिथत ं टयम॥् कं कृ त ं भवत? ॥ वतीया षठ ादुभायते॥ त कामाचारः-गृयमाणेन वेकं वशेषयतुम, ् इका वा गृ यमाणम।् यावता कामचारः, इह ताविमदमृिजपुगतलघूपधिछशुेष ु गृयमाणेनेकं वशेषययामः- एतेषा ं य इगत। इहेदानी ं जुससावधातुकाधधातुकवा-योगुणेिवका गृ यमाण ं वशेषययामः एतेषां गुणो भवत इकः' इगतानामत॥ (तछेषपोतनराकरणभायम) ् अथवा सवैवा थानी नदयते। इह ताविमदेरयवभितको नदशः- म एः मदेरत॥ अथवा षठसमासो भवयत-मद इः मदः मदेरत॥ पुगतलघूपधयेत। नैवं वायते-पुगतागय लघूपधय चेत॥ कथ ं तह? ॥ पुक अतः पुगतः, लवी उपधा लघूपधा, पुगतच लघूपधा च पुगतलघूपधम , ् पुगतलघूपधयेत। अवयं चैतदेवं वेयम, ् अगवशेषण े सतीह सयेत भनित छनतीत॥ ऋछेरप िलटनदशोऽयम- ् ऋछत ऋ ऋ ऋताम -् ‘ऋछयतृ ाम’् इत॥ शेरप योगवभागः करियते, -‘‘उरङ गुणः’’ उः अङ गुणो भवत। ततो ‘‘शेः’‘ शेचाङ गुणो भवत॥ उरयेव॥ पातजलमहाभायम ् - 142 - ुयोरप ‘‘यणादपरं गुणः’‘ इतीयता सम।् सोऽयमेव ं स े सत यपूवहण ं करोत तयैतयोजनम- ् इको यथा यादनको मा भूदत॥ (वृपदयोजनाधकरणम) ् (आेपभायम) ् अथ वृहण ं कमथम? ् ॥ (याेपभायम) ् कं वशेषेण वृहण ं चोयत े न पुनगुणहणमप। यद कं चगुणहणय योजनमित, वृहणयाप तवतुमहत। को वा वशेषः? ॥ (याेपसमाधानभायम )् अयमित वशेषः। गुणवधौ न वचथानी नदयते, तावयं थाननदशाथ गुणहणं कतयम।् वृवधौ पुनः सवैव थानी नदयत े ‘‘अचोञ ण् त’‘ ‘‘अत उपधायाः’‘ ‘‘ततेवचामादेः’‘ इत॥ (समाधानभायम) ् अत उतरं पठत- (११० साितसमाधानवातकथमखडम) ् ॥ ॥ वृहणमुतराथम ्॥ ॥ वृहण ं यते॥ कमथम? ् ॥ उतराथम।् ‘‘िङत’‘ इत तषेध ं वयत। स वृेरप यथा यात॥् (पूवपभायम)् पातजलमहाभायम ् - 143 - कचेदानीं कययेषु वृेः सगः। यावता ‘िथत’ इयुयते। (११० साितसमाधानवातकवतीयखडम ्॥ ७॥) ॥ ॥ तच मृयथम॥् ॥ (भायम)् मृजेवृरवशेषेणोयते॥ सा क् ङत मा भूत ् मृटः मृटवानत॥ (१११ साितसमाधानातरवातकम)् ॥ ॥ इहाथ चाप॥ ॥ इहाथ चाप मृयथ वृहणं कतयम।् मृजेवृरवशेषेणोयत े।सेको यथा यात, ् अनको मा भूदत॥ (११२ अयथोपपितवातकम॥् ९॥ ) ॥ ॥ मृयथमत चेयोगवभागािसम ् ॥ ॥ मृयथमत चेयोगवभागः करयत-े ’‘मृजेवृरच’ः‘। ततः-’‘ञ ण् त’‘ ञत णत च वृभव त ÷अचः' इयेव॥ (अयथोपपितबाधकभायम) ् ययचो वृयते, ÷यमा' अटोऽप वृः ानोत॥ (११२ अयथोपपितसाधकशेषवातकम) ् ॥ ॥ अट चोतम॥् ॥ (भायम) ् कमुतम ?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 144 - ÷अनयवकारेऽयसदेशय काय भवत' इत॥ (११३ सातवातकम) ् ॥ ॥ वृतषेधानुपपितिवक् करणात ् (तमादलणा वृः)॥ ॥ वृेत ु तषेधो नोपपयते। कं कारणम ?् ॥ इकरणात।् इलणयोगुणवृयोः तषेधः। न चैव ं सत मृजेरलणा वृभवत। तमामृजेरलणा वृरेषतयाः॥ (इपरभाषोपिथतसूचकभायम) ् एव ं तह- इहाये वैयाकरणा मृजेरजादौ संम े वभाषा वृमारभत-े परमृजित परमाजित परमृजत ु परमाजत ु परममृजतुः परमाजतुरयायथम॥् तदहाप सायम॥् तिमन ् साय े योगवभागः करयते- ‘‘मृजेवृरचो’‘ भवत॥ ततः-÷अच िङत' अजादौ च िङत मृजवे ृभवत। परमाजित परमाजत ु परममाजतुः॥ कमथमदम? ् ॥ नयमाथम,् अजादावेव िङत नाय वाय मा भूत? ् ॥ मृटः मृटवानत॥ ततो ‘वा’ वाच िङत मृजेवृभवत। परमृजित परमाजित परममृजतुः परममाजतुरत॥ (इपरभाषोपिथतसूचकभायम) ् इहाथमेव तह सजथ वृहण ं कतयम।् सच वृरवशेषेणोयत े सेको यथा या, अनको मा भूदत॥ (इपरभाषानुपिथतभायम) ् पातजलमहाभायम ् - 145 - कय पुनरनकः ानोत? ॥ (इपरभाषानुपिथतभायम) ् अकारय। अचकषत ् अिजहषत॥् (इपरभाषानुपिथतभायम) ् नैतदित। लोपोऽ बाधको भवयत॥ (इपरभाषोनुपिथतभायम) ् आकारय तह ानोत-अयासीत ् अवासीत॥् (इपरभाषानुपिथतभायम) ् नाय वशेषः सयां वृावसया ं वा ॥ (इपरभाषोपिथतभायम) ् संयरय तह ानोत॥ (इपरभाषापिथतभायम) ् नैव संयरमनयमित॥ (इपरभाषोपिथतभायम) ् नन ु चेदमित ढलोपे कृ त े उदवोढाम ् उदवोढम ् उदवोढेत॥ (इपरभाषानुपिथतभायम) ् नैदित। असो ढलोपः। तयासवानैतदयं भवत॥ (इपरभाषोपिथतभायम) ् यञज् नय तह ानोत अभैसीत ् अछैसीत॥् पातजलमहाभायम ् - 146 - (इपरभाषानुपिथतभायम) ् हलतलणा वृबाधका भवयत॥ (इपरभाषोपिथतभायम) ् य तह सा तषयत-े ‘‘नेट’’ इत अकोषी अमोषीत॥् (इपरभाषानुपिथतभायम) ् सचवृरे येष तषेधः॥ कथम ?् ॥ लणं ह नाम वनत मत मुहूतमप नावतठते॥ (इपरभाषानुपिथतभायम) ् अथवा ‘‘सच वृः परमैपदेषु’‘ इत सच वृः ानोत॥ तया हलतलणा वृबाधका। तया अप नेट' इत तषेधः॥ (इपरभाषोपथापकभायम) ् अित पुनः वचदयाप अपवादे तषे उसगऽप न भवत ? ॥ (इपरभाषानुपिथतभायम) ् अतीयाह, सुजात े अवसूनतु े, अवय अभः सुतम, ् शुं त े अयदत। पवू प े तषेऽयादयोऽप न भवित॥ (योजनातरभायम) ् उतराथमेव तह सजथ वृहण ं कतयम।् सच वृरवशेषेणोयत े सा िङत मा भूत ् यनुवीत ् यधुवीत ् ॥ पातजलमहाभायम ् - 147 - (योजनातरनराकरणभायम) ् नैतदित योजनम।् अतरगवादोवङादेश े कृ तऽे नयवावृन भवयत॥ (साितभायम) ् यद तह सयतरगं भवत-‘‘अकाषत, ् अहाषत, ् गुण े कृ त े रपरवे चानयवावृन’ ानोत॥ (पूवपभायम) ् मा भूदेवम॥् ‘‘हलतय’’ इयेव ं भवयत॥ (दूषणभायम) ् इह तह- यतारत ् यदारत।् गुण े कृ त े रपरवे चायवावृन ानोत॥ हलतलणायाच ‘‘नेट’‘ इत तषेधः॥ (दूषणनराकरणभायम) ् मा भूदेवम।् ‘‘ातय’’ इयेव ं भवयत॥ (दूषणभायम) ् इह तह अलावीत ् अयावीत।् गुण े कृ तऽे वादेश े चानयवावृन ानोत। हलतलणायाच ‘‘नेट’’ इत तषेधः॥ (दूषणनराकरणभायम) ् मा भूदेवम।् ‘‘ातय’‘ इयेव ं भवयत॥ (नराकरणबाधकभायम) ् ‘‘ातय’’ इयुयत,े न चेदं ातम्। पातजलमहाभायम ् - 148 - (नराकरणसाधकभायम)् ‘‘ातय’’ इय वकारोऽप नदयते॥ कं वकारो न ूयते॥ लुतनदटो वकारः॥ (नराकरणभायम )् ययेवम- ् मा भवानवीत, ् मा भवान ् मवी अाप ानोत॥ (नराकरणसाधकभायम) ् अवमयोनत वयाम॥ (आेपभायम) ् तवतयम॥् (समाधानबाधकभायम) ् न वतयम।् ‘णिवया ं तौ नमातयौ'। यययेतदुयते। अथवैतह णयोः तषेधो न वतयो भवत। गुण े कृ तऽे यादेश े च याताना ं नेयेव तषेधो भवयत॥ (भायम) ् एव ं तयाचायवृितापयत-न सयतरगं भवत-इत। यदयम ् ‘‘अतो हलोदेलघोः’‘ इयकारहणं करोत॥ कथ ं कृ वा ापकम ् ?॥ पातजलमहाभायम ् - 149 - अकारहणयैतयोजनम।् इह मा भूत- ्अकोषीत, ् अमोषीत।् यद सयतरगं या, अकारहणमनथकं या। गुण े कृ तऽे लघुवावृन भवयत। पयत वाचाय ‘‘न सयतरगं भवत’’ इत। ततोऽकारहणं करोत॥ (ापकनराकरणभायम )् नैतदित ापकम।् अययदेतय वचन े योजनम॥् कम? ् ॥ य गुणः तषयत े तदथमेतयात।् यकु टत, ् यपुटत॥् (ापकातरभायम) ् यतह णवयोः तषेधं शाित। तेन ‘नेहातरगमित’ इत दशयत॥ (पूवतापकिथरकरणभायम) ् यच करोयकारहणं लघोरत कृ तऽे प॥ (साितवातकोपसंहारखडम) ् ॥*॥ तमादलणा वृः॥*॥ (भायम) ् तमादलणा वृराथेया॥ (इत पदोपिथतथापनाधकरणम॥् )
पातजलमहाभायम ् - 150 - (अथ वतवधवनराकरणाधकरणम )् (११४ आेपवातकथमखडम॥् १२॥) ॥ *॥ षयाः थानेयोगवादग् नवृितः॥* ॥ (भायम) ् षयाः थानेयोगवासवषामकां नवृितः ानोत। अयाप ानोत दध मधु॥ (अय वतव े दूषणभायम) ् पुनवचनमदानी ं कमथ यात? ् ॥ (११४ वतंव े दूषणसमाधानवातक २ खडम॥् १३॥) ॥ ॥ अयतराथ पुनवचनम॥् ॥ (भायम) ् अयतराथमेतयात -्सावधातुकाधधातुकयोगुण एवेत॥ (११५ आेपवातकथमखडम) ् ॥*॥ सारणे च ॥*॥ (भायम) ् सारणे च सवषां यणां नवृतः ानोत। अयाप ानोत-याता वाता॥ (वातय े दूषणभायम) ् पुनवचनमदानीं कमथ यात? ् ॥ (११५ वातये दूषणनराकरणवातक 2 खडम॥् १५॥) ॥*॥ वषयाथ पुनवचनम ् ॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 151 - (भायम) ् वषयाथमेतयात, ् वचवपयजादना ं कयेवेत॥ (११६ आेपवातकम॥् १६॥) ॥*॥ उरपरे च॥*॥ उरपरे च सवषामृकाराणा ं नवृतः ानोत। अयाप ानोत-कत ृ हतृ॥ (११७ सवाेपनराकरणसातवातकम॥् १७॥) ॥ *॥ स ं त ु षयधकारे वचनात॥् *॥ (भायम) ् सतेतत॥् कथम ् ?॥ षयधकारे इम े योगाः कतयाः। एकतावत ् यत े तैव । इमावप योगौ षयधकारमनुवतयेते॥ (भायम) ् अथवा- षयधकारे इमौ योगावपेयामहे॥ (समाधातरभायम) ् अथवेदं तावदयं टयः- ‘‘सावधातुकाधधातुकयोगुण ो भवत’‘ इतीह कमान भवत- याता वाता?॥ इदं तापेयत-े ‘‘इको गुणवृ’ी’ इत॥ यथैव तह इदं तापेयत,े एवमहाप तदपेयामहे ‘‘सावधातुकाधधातुकयोः’’ इत॥ इको गुणवृी ॥ ३॥ पातजलमहाभायम ् - 152 - (इत ीमगवपतजलवरचत े महाभाये थमयायायय थम े पादे तृतीयमाियकम॥् ३॥) पातजलमहाभायम ् - 153 - थमायाये थमपादे चतुथमािनकम्।
(३ परभाषासूम्॥१।१।४॥ आ । सू.) न धातुलोप आधधातुके॥१।१।३॥ (पदकृ यनवचनाधकरणम)् (आेपभायम)् धातुहणं कम?् ॥ (समाधानभायम)् इह मा भूत-्लूञ् लवता लवतुम, ् पूञ् पवता॥ पवतुम्॥ (आेपभायम)् आघधातकु इत कमथम?् ॥ (समाधानभायम)् ‘धा बो वृषभो रोरवीत’ (ऋ.सं. ४।५८।३)॥ (अथाधधातुकपदाथा वयवचाराधकरणम)् (आेपभायम)् कं पुनरदमाधधातुकहणं लोपवशेषणम-आ् धधातुकनमते लोपे सत ये गुणवृी ानुतते न भवतः’ इत। आहोिव गुणवृवशेषणमाधधातुकहणम-्‘धातुलोपे सयाधधातुकनमते ये गुणवृी ानुतते न भवतः’ इत?॥ पातजलमहाभायम ् - 154 - (वशेषनभायम)् कं चातः?॥ (वशेषदशनभायम)् यद लोपवशेषणम,् ‘उपेः, ेः’ अाप ानोत। अथ गुणवृवशेषणम, ् ‘नोपयत’ अाप ानोत॥ (उभयेटापितभायम)् यथेछस तथातु॥ (थमपागीकारभायम)् अतु लोपवशेषणम्॥ (आेपभायम)् कथम-् ‘उपेः ेः’ इत?॥ (समाधानभायम)् बहरगो गुणोऽतरगः तषेधः ‘असं बहरगमतरगे’॥ (लाघवभायम)् ययेवं, नाथ घातुहणेन॥ (आेपभायम)् इह कमान भवत लूञ् लवता लवतुम?् । (समाधानभायम)् आधधातुकनमते लोपे तषेधः। न चषै आधधातुकनमतो लोपः॥ पातजलमहाभायम ् - 155 - (वतीयपवीकारभायम)् अथवा-पुनरतु गुणवृवशेषणम ्॥ (आेपमारणभायम)् ननु चोतम-्नोपयतीयाप ानोत॥ (समाधानभायम)् नैष दोषः, नपातनािसम्॥ कं नपातनम?् ॥ ‘चेले नोपेः’ इत॥ (इयाधधातुकपदाथा वयवचाराधकरणम)्
पातजलमहाभायम ् - 156 - (अथ परगणनाधकरणम)् (भायम)् परगणनं कतयम-् (११८ परगणनपूवपवातकम् ॥२॥) ॥*॥ यययवलोपे तषेधः॥*॥ (भायम)् यययवलोपे तषेधो वतयः॥ य- बेभदता मरमृजः॥ यक्-कुषुभता मगधकः॥ य-समधता षदकः॥ बलोपे-जीरदानुः॥ (भायम)् कं योजनम?् ॥ (११८ परगणनसाधकवातकवतीयखडनम ् ॥२॥) ॥*॥ नुलोपयनुबधलोपेऽतषेधाथम्॥*॥ (भायम)् नुलोपे यनुबधलोपे च तषेधो मा भूदत॥ नुलोप-े अभािज, रागः, उपबहणम् ॥ वेः-आेमाणम्॥ पातजलमहाभायम ् - 157 - अनुबधलोप-े लूञ् लवता लवतुम् ॥ (आेपभायम)् यद परगणनं यते, ‘यदः, नथः, हमथः’ इयाप ानोत॥ (समाधानभायम)् वययेत *नपातानायदादषु* इत॥ (आेपभायम)् ततह परगणनं कतयम ्॥ (परगणनयायानभायम)् न कतयम्॥ (आेपभायम)् नुलोपे कमान भवत?॥ (११९ सातसमाधानवातकम ्॥३॥) ॥*॥ इकरणानुलोपे वृः॥*॥ (भायम)् इलणयोगुणवृयोः तषेधः। न चैषेलणा वृः॥ (आेपभायम)् यदलणयोगुणवृयोः तषेधः ‘यदः, थः हमथः’ इय न ानोत। इह च ानोत-‘अवोदः, एध-, ओः’ इत॥ (१२० सातसमाधानवातकम ्॥४॥) पातजलमहाभायम ् - 158 - ॥*॥ नपातनायदादषु॥*॥ (भायम)् नपातनायदादषु तषेधो भवयत, न च भवयत॥ (आेपभायम)् यदलणयोगुणवृयोः तषेधः यनुबधलोपे कथम?् ॥ (१२१ सातसमाधानवातकम ्॥५॥) ॥ ययायवादय सम् ॥ (भायम)् आधधातुकनमते लोपे तषेधः। न चैष आधधातुकनमतो लोपः॥ (आेपभायम)् ययाधधातुकनमते लोपे तषेधः, ‘जीरदानुः’ (ऋ.सं. ५।८३।१॥) अ न ानोत॥ (११२ सातसमाधानवातकम ् ॥ ६॥) ॥*॥ रक यः ससारणम ्॥*॥ (भायम)् नैतजीवेः पम,् रयेतयः ससारणं भवत॥ (एकदेशभायम)् यावतां चेदानीं रक जीवेरप सं भवत॥ (पूवप भायम)् कथमुपबहणम?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 159 - (साितभायम)् बृहः कृयतरम ्॥ (आेपभायम)् कथं ायते-बृहः कृयतरमत?॥ (साितभायम)् अचीत ह लोप उयत,े अनजादावप यते-नबृ यते। अनटत चोयते, इडादावप यते-नबहता नबहतुमत। अजादावप न यते-बृंहयत बृंहकः॥ (उपसंहारभायम)् तमानाथः परगणनेन॥ (आेपभायम)् यद परगणनं न यते ‘भेयते, छेयते’ अाप ानोत॥ (समाधानभायम)् नैष दोषः। धातुलोप इत नैवं वायते-‘धातोलपो धातुलोपो’ धातुलोपे इत॥ कथं तह? ॥ ‘धातोलपो यिमतददं धातुलोप धातुलोप’े इत॥ (उपसंहारभायम)् तमादलणा वृः॥ (इत परगणनाधकरणम)् पातजलमहाभायम ् - 160 -
पातजलमहाभायम ् - 161 - (अथेलणवे दोषनराकरणाधकरणम)् (आेपभायम)् यद तहलणयोगुणवृयोः तषेधः, पापचकः पापठकः, मगधकः, षदकः’ अ न ानोत। (११३ साितसमाधानवातकम ् ॥७॥) ॥*॥ अलोपय थानववात्॥*॥ (भायम)् अकारलोपे कृते तय थानववा गुणावृी न भवयतः॥ (इतीलणवे दोषनराकरणम)्
(अथ सूयायानाधकरणम)् (११४ सातवातकम ्॥८॥) ॥*॥ अनारभो वा॥*॥ (भायम)् अनारभो वा पुनरय योगय यायः॥ (आेपभायम)् कथं ‘बेभदता मरमृजकः कुषुभता समधता’ इत?॥ (समाधानभायम)् अायकारलोपे कृते तय थानवावा गुणवृी न भवयतः॥ (आेपभायम)् पातजलमहाभायम ् - 162 - य तह थानवावो नाित तदथमयं योगो वतयः॥ व च थानवावो नाित?॥ य हलचोरादेशः, लोलुवः पोपुवः मरमृजः सरसृप इत॥ (समाधानभायम)् अायकारलोपे कृते तय थानवावा गुणवृी न भवयतः॥ (समाधानबाधकभायम)् लुक कृते न ानोत॥ (समाधानसाधकभायम)् इदमह संधायम-् लुक् यतामलोप इत। कम कतयम?् ॥ परवादलोपः॥ (समाधानबाधकभायम)् नयो लुक्। कृतेऽयलोपे नोत, अकृतेऽप ानोत॥ (समाधानभायम)् लुगयनयः॥ कथम?् । अयय कृ तेऽलोपे ानोत, अययाकृ ते॥ शदातरय च ानुविवधरनयो भवत’’॥ (समाधानबाधकभायम)् अनवकाशतह लुक्॥ (समाधानसाधकभायम)् सावकाशो लुक्॥ कोऽवकाशः?॥ पातजलमहाभायम ् - 163 - अवशटः॥ (अयुपेय समाधानभायम)् अथाप कथंचदनवकाशो लुक् यादेवमप न दोषः। अलोपे योगवभागः करयत-े ‘अतो लोपः’। ततो ‘‘यय’’ यय च लोपो भवत। अत इयेव॥ कमथमदम?् ॥ लुकं वयत तवाधनाथम्॥ ततो ‘हलः’ हल उतरय यय च लोपो भवतीत। (आेपभायम)् इहाप तह परवायोगवभागावा लोपो लुकं बाधेत-‘‘कृणो नोनाव वृषभो यददम् (ऋ.सं. १।७९।२॥)’’ नोनूयतेननाव॥ (समाधानभायम)् समानायो लुलोपेन बायते॥ कच समानायः?॥ यः ययायः, अ च ागेव ययोपतेलुभवत॥ (आेपभायम)् कथम-् यदः थः हमथः ‘जीरदानुः(ऋ.स.ं ५।८३।१)’ नकु चत इत? (१२५ समाधानवातक(भाय)म् ॥९॥) ॥*॥ उतं शेषे॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 164 - कमु तम?् ॥
- नपातनायदादषु* ।
[* ययायवादय सम]्
- रक यः ससारणम*् इत॥
नकु चतेऽयुतम ् कम?् । सिनपातलणो वधरनमतं तघातयेत॥ न धातुलोप0.॥४॥ (४ परभाषासूम)् िङत च ॥१।१।५॥ ॥*॥ िङत तषेधे तिनमतहणम् [उपधारोरवीयथम]् ॥*॥ (आेपभागयायाभायम)् िङत तषेधे तिनमतहणं कतयम्। िङिनमते ये गुणवृी ानुतते न भवत इत वतयम्॥ (भायम)् कं योजनम?् ॥ (१२५ आेपवातकयोजनखडनम् १) ॥*॥ उपधारोरवीयथम ्॥*॥ (योजनमखडयायाभायम)् पातजलमहाभायम ् - 165 - उपधाथ रोरवीयथ च॥ (थमयोजनसमवयभायम)् उपधाथ तावत-् भनः भनवानत॥ कं पुनः कारणं न सयत॥ िङतीयुयते। य िङयनतरो गुणभावीगित तैव यात-् चतम,् तुतुम्। इह तु न या- भनः भनवानत?॥ (थमयोजनबाधकभायम)् ननु च- यय गुण उयत,े तत ् िङपरवेन वशेषययामः। पुगतलघूपधय चागय गुण उयते। भनं, तचा िङपरम्। (थमयोजनसाधकभायम)् पुगतलघूपयेत नैव ं वायत-े पुगतयागय लघूपधय चेत॥ कथं तह? ॥ पुक अतः पुगतः। लवी उपधा लघूपधा। पुगतच लघूपधा च पुगतलघूपधं पुगतलघूपधयेत॥ अवयं चैतदेवं वेयम ्। अगवशेषणे ह सतीहाप सयेत-भनित, छनतीत॥ (वतीययोजनसमवयभायम)् रोरवीयथ च। ‘धा बो वृषभो रोरवीत॥ (आेपभायम)् पातजलमहाभायम ् - 166 - यद तिनमतहणं यते, शचङते दोषः, रयत पयत घयत ादुगवत् ासुवत्। अ न ानोत॥ (१२३ सातसमाधानवातकम ् ॥२॥) ॥*॥ शचङतयातरगलणवात[् सम]् ॥*॥ (भायम)् अतरगलणवादेयङुवङोः कृतयोरनुपधावा गुणो न भवयत॥ (तिनमतहणय नदषतोपसंहारभायम)् एवं यते चेदं तिनमतहणम्। न च किचोषो भवत॥ (फलातरदशकभायम)् इमान च भूयतिनमतहणय योजनान हतो हथः उपोयते औयत लौयमानः पौयमानः नेनत इत॥ (फलातरयायानभायम)् नैतान सित योजनान। इह ताव-हतो हथ इत सतयानभनवृतय तषेधेन नविृतः शया कतुम्। अ च धातपू देशावथायामेवाकारः॥ (भायम)् इह चोपोयते औयत लौयमानः पौयमानरत। बहरगे गुणवृी, अतरगः तषेधः। असं बहरगमतरगे॥ (भायम)् नेनत इत। परेण पेण यवहतवान भवयत॥ पातजलमहाभायम ् - 167 - (अथ तिनमतहणयायानभायम)् उपधाथन तावनाथः। धातोरत वतते। धातुं िङपरवेन वशेषययामः॥ (आपे भायम)् यद धातु वश ेयत,े वकरणय न ानोत-चनुतः सुनुतः लुनीतः पुनीत इत॥ (समाधानभायम)् नैष दोषः। वहतवशषे णं धातुहणम-्धातोय वहत इत॥ (आेपभायम)् धातोरेव तह न ानोत॥ (समाधानभायम)् नैवं वायते-धातोवहतय िङतीत॥ कथं तह? धातोवहते िङतीत॥ (समाधानभायम)् अथवा-कायकालं संापरभाषं य काय त टयम् ‘‘पुगतलघूपधय गुणो भवत’’ इयुपिथतमदं भवत ‘‘िङत न’’ इत। (समाधानातरभायम)् अथवा यदेतिमयोगे िङगहणं यते तदनवकाशम्। तयानवकाशवा गुणवृी न भवयतः॥ (समाधानातरभायम)् पातजलमहाभायम ् - 168 - अथवाचायवृितापयत-‘भवयुपधालणय गुणय तषेधः’ इत। यदयं ‘सगृघधृषपेः नुः’’ ‘‘इको झल् हलताच’’ इत नुसनौ कतौ करोत॥ कथं कृ वा ापकम?् ॥ ककरण एतयोजनम-्गुणः कथं न या इत। यद चा गुणतषेधो न यात,् ककरणमनथकं यात्।पयत वाचाय-भवयुपधालणयाप गुणय तषेध-इत। ततः नुसनौ कतौ करोत॥ (वतीययोजनयायानभायम)् रोरवीयथन ाप नाथः। िङतीयुयत,े न चा िङतं पयामः॥ (आेपभायम)् ययलणेन ानोत॥ (समाधानभायम)् ‘‘न लुमता तिमन’्’ इत ययलणतषेधः। अथाप ‘‘न लुमतागय’’ इयुयत,े एवमप न दोषः॥ कथम?् ॥ न लुमता लुतेऽगाधकारः तनदयते॥ कं तह ?॥ योऽसौ लुमता लुयते तिमयदगं तय यकाय तन भवतीत॥ अथायगाधकारः तनदयते। एवमप न दोषः॥ कथम?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 169 - ‘‘कायकालं संापरभाषम’्’ य काय त टयम् । ‘‘सावधातुकाधध ातकु योगुणो भवत’’ इयुपिथतमदं भवत ‘‘िङत न’’ इत॥ (समाधानातरभायम)् अथवा छादसमेत। टानुवधछदस भवत॥ (समाधानातरभायम)् अथवा बहरगो गुणोऽतरगः तषेधः। ‘‘असं बहरगमतरगे॥ (समाधानातरभायम)् अथवा पूविमयोगे यदाधधातुकहण, ं तदनवकाशम्। तयानवकाशवा गुणो भवयत॥ (आेपभायम)् इह कमान भवत-‘लैगवायनः’ ‘कामयते’?॥ (१२७ सातसमाधानवातकम ्॥३॥॥) ॥*॥ ततकायोरकरणात्॥*॥ (भायम)् इलणयोगुणवृयोः तषेधः। न चैते इलणे॥ (इत नमताथवनराकरणम)् (अथ थानववातदोषवारणम)् (१२८ आेपवातकम)् ॥*॥ लकारय ङवादादेशेषु थानवावसगः॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 170 - लकारय ङवादादेशेषु थानवावः ानोत-अचवनम् असुनवम् अकरवम्॥ (१२९ एकदेशसमाधानवातकम)् ॥*॥ लकारय ङवादादेशेषु थानवावसंग इत चेयासुटो ङवचनािसम्॥*॥ (भायम)् यवयं यासुटो ङवचनं शाित तापययाचाय-न ङदादेशा ङतो भवतीत॥ (आेपभायम)् ययेतायते, कथं-‘‘नयं ङतः’’ ‘‘इतच’’ इत?॥ (समाधानभायम)् ङतो यकाय तवत, ङत यकाय तन भवतीत॥ (आेपभायम)् कं वतयमेतत?् । (समाधानभायम)् न ह। (आेपभायम)् कथमनुयमानं गंयत?े ॥ (समाधानभायम)् यासुट एव ङववचनात्। अपयातचैव ह यासु समुदायय ङव, े ङतं चैनं करोत। तयैयोजनम् ङतो यकाय तयथा या, ङत यकाय तमा भूदत॥ िङत च॥५॥ (५ परभाषासूम्॥१।१।४।३॥) पातजलमहाभायम ् - 171 - दघीवेवीटाम्॥१।१।६॥ (आेपभायम)् कमथमदमुयत?े ॥ (समाधानभायम)् गुणवृी मा भूतामत। आद यनम ् आदयकः। आवेयनम् आवेयकः ॥ (दघीवेवीयायानभायम)् अयं योगः शयोऽकतुम्॥ कथम?् ॥ (१३० सातवातकम ् ॥१॥) ॥*॥ दघीवेयोछदोवषयवा टानुवधवाच छदसछदय दघेददधयुरत च गुणदशनादतषेधः॥*॥ (भायम)् दधीवेयोछदोवषयवात।् दधीवेयौ छदोवषयौ। टानुवधवाछदसः। टानुवधच छदस भवत। छदस अदधेददधयुरत च गुणय दशनादतषेधः अनथकः तषधे ः अतषेधः। ‘‘जापतव यिकं चन मनसादधते ’्’, होाय वृतः कृ पयनदधेत् (ऋ0स0ं १०।९८।७॥)’’ अदधयुदाशराे वृतासः (ऋ0सं0 ७।३३।५)॥’’ (आेपभायम)् भवेददं युतमुदाहरणम-्अदघेदत। इदं वयुतम-्अदधयुरत। अयं जुस गुणः तषेधवषय आरयत,े स यथैव ‘‘िङत न’’ इयेतं तषेधं बाधत,े एवमममप बाधेत॥ पातजलमहाभायम ् - 172 - (समाधानभायम)् नैष दोषः, जुस गुणः तषेधवषय आरयमाणतुयजातीयं तषेधं बाधते॥ कच तुयजातीयः तषेधः? यः ययायः। कृ यायचायम॥् (समाधानातरभायम)् अथवा – येन नाात े तय बाधनं भवत। न चााते ‘िङत’ नेयेतिमन ् तषेधे जुस गुण आरयते। अिमपुनः ात े चााते च॥ (आेपभायम)् यद तययं योगो नारयते। कथं-दयदत?॥ (१३१ सातसमाधानवातकम ् ॥ २॥) ॥*॥ दयदत च ययययेन ॥*॥ (भायम)् दयदत च यन् यययेन भवयत॥ (एकदेशययायानभायम)् इटचाप हणं शयमकतुम्॥ (आेपभायम)् कथम-्अकणषम,् अरणषम,् कणता वः, रणता व इत?॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 173 - ‘‘आधधातुकयेवलादेः’’ इय इडयनुवतमाने पुनरहणय योजनम-् इ इडेव यथा या, यदयानोत तमा भूदत॥ कं चायानोत?॥ गुणः॥ (आेपभायम)् यद नयमः यते, ‘पपठषतेरययः पपठः’ दघवं न ानोत॥ (समाधानभायम)् नैष दोषः। आगं यकाय तिनययते। न चैतदागम्॥ (समाधानातरभायम)् अथवा असं दघवं तयासवािनयमो न भवयत॥ दधीवेववीटाम्॥६॥ (६ संयोगसंासूम्॥१।१।१। ४ आ. ४॥) हलोऽनतराः संयोगः॥१।१।७॥ (अनतरपदाथनपणाधकरणम)् (आेपभायम)् अनतरा इत। कथमदं वायते-अवयमानमतरं येषामत, आहोिवदवयमाना अतरैषामत?॥ (याेपभायम)् कं चातः?॥ (याेपसमाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 174 - यद वायते-अवयमानमतरं येषामत। अवहे संयोगसंा न ानोत-‘अिवयप्ऽसु (ऋ.सं. पद0 १।२३।१९॥) इत। वयते यातरम्॥ अथ वायते-अवयमाना अतरैषामत, न दोषो भवत। (वतीयपायुपगमभायम)् यथा न दोषतथातु। (थमपायुपगमभायम)् अथवा पुनरतु अवयमानमतरं येषामत॥ (आेपमारणभायम)् ननु चोतम-्अवहे संयोगसंा न ानोत- ‘अिवयप्ऽस’ ु इत। वयते यातरमत॥ (आेपबाधकभायम)् नैव दोषो न योजनम्॥ (अथ येकं संयोगसंानराकरणाधकरणम)् (१३२ आेपवातकम् ॥१॥) ॥*॥ संयोगसंायां सहवचनं यथाय॥*॥ (भायम)् संयोगसंायां सहहणं कतयम्। ‘‘हलोऽनतराः संयोगः सह’ इत वतयम्।. कं योजनम?् सहभूतानां संयोगसंा यथा यादेकैकय मा भूदत॥ यथाय। तयथायाप येछत सहभूतानां काय, करोत त सहहणम्। तयथा ‘‘सह सुपा’’ ‘‘उभे अयतं सह’’ इत॥ (दूषणनभायम)् पातजलमहाभायम ् - 175 - कं च या ययेकय संा यात?् । (दोषदशनभायम)् इह नयायात,् नवायात,् ‘‘वायय संयोगादेः’’ इयेवं सयेत॥ इह च संषीटेत, ऋतच संयोगादेः’’ इती सयेत॥ इह च संयत इत, ‘‘गुणोऽतसंयोगायोः’’ इत गुणः सयेत॥ इह च – षकरोत समकरोतीत, ‘‘संयोगातय’’ (8/2/23) इत लोपः सयेत। इह च सता वतेत, ‘‘कोः संयोगायोरते च’’ इत लोपः सयेत॥ इह च नयातो नवातः ‘‘संयोगादेरातो धातोयवतः’’ इत नठानवं सयेत॥ (दोषबाधकभायम)् नैष दोषः। यतावदुयते -े इह ताविनयायात् नवायात् ‘‘वायय संयोगादेः’’ इयेवं सयेतेत॥ नैवं वायते-संयोग आदयय सोऽयं संयोगादः संयोगादेरत॥ कथं तह? । संयोगावाद यय सोऽयं संयोगादः संयोगादेरत। एवं तावसवमागं परतम्॥ (वतीयदूषणोारभायम)् यदयुयय-े इह च षकरोत समकरोत ‘‘संयोगातय’’-इत लोपः सयेतेत॥ नैवं वायत-े संयोगोऽतो यय तददं संयोगातं संयोगातयेत॥ कथं तह ॥ संयोगावतौ यय तददं संयोगातं संयोगातं संयोगातयेत॥ (तृतीयदूषणो घारभायम)् पातजलमहाभायम ् - 176 - यदयुयत-े इह च शता वतेत ‘कोः संयोगायोः’’ इत लोपः सयेतेत॥ नवै ं वायत-े संयोगावाद संयोगाद संयोगायोरत। तह?॥ संयोगयोराद संयोगाद संयोगायोरत॥ (चतुथदूषणोारभायम) ् यदयुयत-े इह च नयातो नवात इत ‘‘संयोगादेरातो धातोयवतः’’ इत नठानवं सयेतेत॥ नैवं वायते- संयोग आदयय सोऽयं संयोगादः संयोगादेरत॥ कथं तह? ॥ संयोगावाद यय सोयं संयोगादः संयोगादेरत। (आेपभायम)् कथं कृवा एकैकय संयोगसंा ानोत॥ (समाधानभायम)् येकं वायपरसमाितटा’ इत। तयथा वृगुणसंे येकं भवतः॥ (समाधानबाधकतबधीसाितभायम)् ननु चायमयित टातः-‘समुदाये वायपरसमाितः’ इत। तयथा- गगाः शतं दयताम्। अथनच राजानो हरयेन भवित। न च येकं दडयित॥ (सहहणयायानभायम)् सयेतिमटाते यद त येकमयुयत,े इहाप सहहणं कतयम्। अथ तातरेण येकमतवचनं येकं गुणवृसंे भवतः, इहाप नाथः सहहणेन॥ (आेपभायम)् अथ य बहू नामानतय, कं त वयोवयोः संयोगसंा भवत, आहोिवदवशेषेण॥ पातजलमहाभायम ् - 177 - (भायम)् कचा वशेष?। (१३३ आेपवातकम॥् २॥) ॥*॥ समुदाये संयोगादलोपो मजेः॥॥ (भायम)् समुदाये संयोगादलोप मजेन सयत। मता मतुम्॥ इह च नलयात् नलायात् नलयात् नलायाद, त ‘‘वायय संयोगादेः’’ इयेवं न ानोत॥ इह च संवरषीटेत, ‘‘ऋतच संयोगादेः’’ इती न ानोत॥ इह च संवयते इत, ‘‘गुणोऽतसंयोगायोः’’ इत गुणो न ानोत॥ इह च गोमाकरोत यवमाकरोतीत, ‘‘संयोगातय लोपः’’ इत लोपो न ानोत॥ इह च नलानो नलान इत, ‘‘संयोगादेरातो धातोयवतः’’ इत नठानवं न ानोत॥ (थमपायुपगमभायम)् अत ु तह- वयोवयोः संयोगः॥ (१३४ आेपवातकम्॥३॥) ॥*॥ वयहलोः संयोग इत चेववचनम्॥*॥ (भायम)् वयोहलोः संयोग इत चेववचनं न सयत। इमछत इयत। इयतेः सन् इिदयषत। इयतेः सन् इदयषत। ‘‘न ाः संयोगादयः’’ इत ववचनं न ानोत॥ पातजलमहाभायम ् - 178 - (१३५ समाधानवातकम् ॥ ४॥) ॥*॥ न वािवधेः॥*॥ (भायम)् न वा एष दोषः॥ कं कारणम?् अिवधेः। ाः संयोगादयो न वयते। अजादेरत वतते॥ (आेपभायम)् अथ ययेवं बहूनां संयोगसंा, अथाप वयोवयोः, कं गतमेतदयता सूेण। आहोिवदयतरिमपे भूयः सूं कतयम?् (समाधानभायम)् गतमयाह॥ कथम?् ॥ यदा तावबहू नां संयोगसं,ा तदैवं वहः करयत-े ‘अवयमानमतरमेषाम’् इत॥ (समाधानशेषभायम)् यदा वयोवयोः संयोगसंा, तदैवं वहः करयत-े ‘अवयमाना अतरैषाम’् इत वयोचैवातरा किचवयते वा न वा॥ (आेपभायम)् एवमप बहू नामेव ानोत। यान् ह भवान पय ा तनदशत, एतेषामयेन यवाये न भवतयम्॥ पातजलमहाभायम ् - 179 - (समुदायसंायुपगमभायम)् अतु तह समुदाये संा॥ (समुदायसंादूषणमारणभायम)् ननु चोत-ं *समुदाये संयोगादलोपो मजेः* इत॥ (समुदायसंादूषणनराकरणसाितभायम)् नैषः दोषः। वययेतत-् ‘‘*अयापूव मजेमदनुषगसंयोगादलोपाथम*्’’ इत। (समुदायसंादूषणनराकरणैकदेशभायम)् अथवाऽवशेषेण संयोगसंा वायते-वयोरप, बहूनामप त वयोया संयोगसंा, तदायो लोपो भवयत॥ (समुदायसंापोतदूषणातरनराकरणसाितभायम) ् यदयुयत-े ‘इह च नलयात् नलायात् नलयात् नलायादत‘‘ वायय संयोगादेः’’ इयेवं न ानोत’ इत॥ अगेन संयोगादं वशेषययामः-अगय संयोगादेरत॥ एवं तावसवमागं परतम्॥ यदयुयेते-इह च गोमाकरोत यवमानकरोतीत’’ संयोगातय लोपः’’ इत लोपो न ानोत’ इत॥ पदेन संयोगातं वशेषययामः-धातोः संयोगातयेत॥ यदयुयते- इह च नलानो नलान इत ‘‘सयोगादेरातो धातोयवतः’’ इत नठानवं न ानोत’ इत। धातुना संयोगाद ं वशेषययामः धातोः संयोगादेरत॥ पातजलमहाभायम ् - 180 - (इत समुदायसंापथापनम)् (अथानतरशदाथनपणम)् ( १३६ आेपवातकम्॥ ५॥) ॥*॥ वरानतहतवचनम्॥*॥ (भायम)् वरैरनतहता हलः संयोगसंा भवतीत वतयम्॥ कं योजनम?् यवहतानां मा भूत्। पचत पनसम्॥ (आेपबाधकभायम)् ननु चानतरा इयुयते। तेन यवहतानां न भवयत॥ (१३६ टमानतय यवहतेऽप) (भायम)् यवहतेऽयनतरशदो यते। तयथा-‘अनतरावमौ ामौ’ इयुयत,े तयोचैवातरा नयच पवताच भवतीत॥ (आेपबाधकभायम)् यद तह यवहतेऽयनतरशदो भवत। आनतयवचनमदानीं कमथ यात?् ॥ (१३७ आेपसाधकवातकम्॥७॥) ॥*॥ आनतयवचनं कमथमत चेदेकतषेधाथम्॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 181 - एकय हलः संयोगसंा मा भूदत॥ कं च यात् ययेकय हलः संयोगसंा या?। इयेष उवोष,‘‘इजादेच गुमतोनृछः’’ इयाम् येत्॥ (१३८ समाधानवातकम्॥८॥) ॥*॥ न वाऽतजातीययवायात्॥*॥ (भायम)् न वा एष दोषः॥ कं कारणम?् । अतजातीयय यवायात्। अतजातीयकं ह लोके यवधायकं भवत॥ (अनुयोगभायम)् कथं पुनायत-े ऽतजातीयकं लोके यवधायकं भवतीत?॥ (उतरभायम)् एवं ह कं चत ् किचपृछत-‘अनतरे एते ामणकु ल’े इत। स आह-‘नानतरे, वृषलकुलमनयोरतरा’ इत॥ (आेपभायम)् कं पुनः कारणं वचदजातीयं यवधायकं भवत, वचन?॥ (सनाधानभायम)् सवैव यतजातीयकं यवधायकं भवत॥ (आेपभायम)् पातजलमहाभायम ् - 182 - कथम-्अनतरावमौ ामावत?॥ (समाधानभायम)् ामशदोयं बवथः। अयवे शालासमुदाये वतत े, तयथा-ामो दध इत। अित वाटपरेपे वतत,े तयथा-ामं वट इत। अित मनुयेषु वतत,े तयथा- ामो गतो ाम आगत इत। अित सारयके ससीमके सथिडलके वतत,े तयथा-ामो लध इत॥ तयः सारयके ससीमके सथिडलके वतते तमभसमीयैतयुयत-े अनतरावमौ ामावत। सवैव यतजातीयकं यवधायकं भवत॥ हलोनतराः॥७॥ ( ७ अनुनासकसंासूम्॥१।१।४आ. ५॥) मुखनासकावचनोऽनुनासकः॥१।१।८॥ (मुखनासकावचनशदाथनपणम)् (आेपभायम)् कमदं ‘मुखनासकावचनः’ इत?॥ (समाधानभायम)् मुखं च नासका च मुखनासकम्। मुखनसा कं वचनमय सोयं मुखनासकावचनः॥ (आेपभायम)् ययेवं मुखनासकवचन इत ानोत॥ (समाधानभायम)् नपातनाीघवं भवयत॥ (समाधानातरभायम)् पातजलमहाभायम ् - 183 - अथ वा-मुखनासकमावचनमय सोयं मुखनासकावचनः॥ (आेपभायम)् अथ कमदमावचनमत?॥ (समाधानभायम)् ईषवचनमावचनमत, कं चमुखवचनं कं चनासकावचनम?् (समासातरभायम)् मुखवतीया वा नासका वचनमय सोऽयं मुखनासकावचनः॥ (समाधानातरभायम)् मुखोपसंहता वा नासका वचनमय सोऽयं मुखनासकावचनः॥ (पदकृ यनवचनाेपभायम)् अथ मखु हणं कमथम?् ॥ (समाधानभायम)् ‘नासकावचनोऽनुनासकः’ इतीययुयमाने यमानुवाराणामेव सयेत। मुखहणे पुनः यमाणे न दोषो भवत॥ (आेप भायम)् अथ नासकाहणं कमथम?् (समाधान भायम)् ‘मुखवचनोनुनासकः इतीययु यमाने क-च-ट-त- पानामेव सयेत। नासकाहणे पुनः यमाण े न दोषो भवत। पातजलमहाभायम ् - 184 - (मुखहणयायानभायम)् मुखहणं शयमकतुम्॥ (आेपभायम)् केनेदानीमुभयवचनानां भवयत?॥ (समाधानभायम)् ासादवासयायेन। तयथा-केचासादवासनः, केच भूमवासनः, केचदुभयवासनः। [त] ये ासादवासनो गृयते ते ासादवासहणेन। ये भूमवासनो गृयते ते भूमवासहणेन। ये तूभयवासनः, गृयत एव ते ासादवासहणेन भूमवासहणेन च। एवमहाप केचमुखवचनाः, केचनासकावचनाः, केचदुभयवचनाः। त ये मुखवचना गृयते ते मुखहणने । ये नासकावचना गृयते ते नासकाहणेन। ये उभयवचना गृयत एव ते मुखहणेन नासकाहणेन च॥ (आेपभायम)् भवेदुभयवचनानां सम्। यमानुवाराणामप ानोत॥ (समाधानभायम)् नैव दोषो न योजनम्॥ (१३९ अयोयायपरहारायाेपवातकम्॥१॥) ॥*॥ इतरेतरायं तु भवत॥*॥ (भायम)् इतरेतरायं तु भवत॥ पातजलमहाभायम ् - 185 - का इतरेतरायता?। सतोनुनासकय संया भवतयम्। संया च अनुनासको भायते॥ तदतरेतरायं भवत। इतरेतरायाण च कायाण न कयते॥ (सातसमाधानवातकम)् ॥*॥ अनुनासकसंायामतरेतराये उतम्॥*॥ (नभायम)् कमुतम?् ॥ (समाधानभाये ९८ साितवातकम)्
- सं तु नयशदवात*् इत॥
(कृ तोपयुतयायाभायम)् नयाः शदाः। नयेषु शदेषु सतोऽनुनासकय संा यते। न संयाऽनुनासको भायते। (आेपभायम)् यद तह नयाः शदाः। कमथ शाम?् ॥ (९१ सातवातकम ्॥५॥) ॥*॥ कमथ शामत चेिनवतकवािसम्॥*॥ (भायम)् नवतकं शाम्॥ कथम?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 186 - आङमायवशेषेणोपदटोऽननुनासकः। तय सवाननुनासकबुः सता। तानेन नवृितः यते-छदयच परत आङोऽननुनासकय सगेनुनासकः साधुभवतीत॥ मुखनासकावचनोऽनुनासकः॥
(सवणसंाकरणम)् (८ सवणसंासूम् ॥१।१।४ आ.सू. ६॥) तुयाययनं सवणम ्॥१।१।९॥ (तुयाययनपदाथनपणाधकरणम)् (आेपभायम)् कमदं तुयाययनमत?॥ (समाधानभायम)् तुलया संमतं तुयम्। आयं च यनच आययनम्। तुयायं च तुययनं च सवणसं ं भवत॥ (आेपभायम)् कं पुनरायम?् । (समाधानभायम)् लौकमायम्। ओठाभृत ाकाकलकात्॥ (आेपभायम)् कथं पुरायम?् । पातजलमहाभायम ् - 187 - (समाधानभायम)् अययनेन वणानत आयम्। अनमेतदायदत इत वायम ्। (आेपभायम)् अथ कः (पुनः) यनः॥ (समाधानभायम)् यतनं यनः। वूवायततेभावसाधनो न ययः। (आेपभायम)् यद लौककमायम्। कमायोपादाने योजनम्। सवषां ह ततुयम?् ॥ (समाधानभायम)् वययेतत-् यनवशेषणमायोपादानमत। (१४० आेपवातकम)् ॥*॥सवणसंायां भनदेशेवतसगः यनसामायात ्॥*॥ (भायम)् सवणसंायां भनदेशेवतसगो भवत। जबगडदशाम्॥ कं कारणम?् ॥ यनसामायात ्। एतेषां ह समानः यनः॥ (१४१ यासातरेण समाधानवातकम् ॥२॥) ॥*॥ सं वाये तुयदेशयनं सवणम्॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 188 - समेतत्। कथम?् ॥ आये येषां तुयो देशः यनच ते सवणसंा भतीत वतयम्॥ (आेपभायम)् एवमप कमायोपादान े योजनम्। सवषां ह ततुयम?्॥ (समाधानभायम)् यनवशेषणमायोपादानम्। सित यायावायाः यनाः। ते हापता भवित। तेषु सवसवप सवणसंा सा भवत॥ के पुनत?े ॥ ववारसंवारौ,वासनादौ, घोषवदघोषता, अपाणता, महााणतेत॥ त वगाणां थमवतीया वकृतकठाः, वासानुदाना अघोषाच। एकेऽपाणाः, अपरे महााणाः॥ तृतीयचतुथाः संवृतकठा नादानुदाना घोषवतः। एकेऽपाणाः, अपरे महााणाः॥ यथा तृतीयतथा पचमा आनुनासयवजम्। आनुनासयमेषामधक ोगुणः॥ एवमयवणय सवणसंा न ानोत, बायं यायाथानमवणय॥ (समाधानभायम)् सवमुखथानमवणम् एक इछित॥ (आेपभायम)् एवमप यपदेशो न कपते-‘आये येषां तुयो देशः’ इत॥ पातजलमहाभायम ् - 189 - (समाधानभायम)् यपदेशवावेन यपदेशो यपदेशो भवयत॥ (आेपभायम)् सयत। सूं तह भय़ते॥ (साितसमाधानभायम)् यथायासमेवातु॥ (आेपभायम)् ननु चोतम*् सवणसंायां भनदेशेवतसगः यनसामाया* इत॥ (सातसमाधानभायम)् नैष दोषः॥ न ह लौककमायम्॥ कं तह?। ततातमायम्। आये भवमायम्। ‘‘शररावयवायत’्’॥ कं पुनराये भवम?् ॥ थानं करणं च॥ (आेपभायम)् एवमप यनोऽवषेषतो भवत॥ (समाधानभायम)् यनच वशेषतः॥ कथम?् नह यतनं यनः॥ कं तह? ारभो यनय यनः॥ पातजलमहाभायम ् - 190 - (आेपभायम)् यद ारभो यनय यनः, एवमयवणय एङोच सवणसंा ानोत॥ (समाधानभायम)् िलटावणावेतौ॥ (आेपभायम)् अवणय तयचोच सवणसंा ानोत॥ (समाधानभायम)् ववृततरावणावेतौ॥ (आेपभायम)् एतयोरेव तह मथः सवणसंा ानोत॥ (समाधानभायम)् नैतो तुयथानौ॥ (आेपभायम)् उदातादनां तह सवणसंा न ानोत॥ (समाधानभायम)् अभेदका उदातादयः॥ (एकदेशभायम)् अथवा कं न एतेन-ारभो यनय यन इत॥ कं तह यतनमेव यनः॥ तदेव च ततातमायम्। यसमान ं तदाययामः॥ पातजलमहाभायम ् - 191 - कं सत भेदे॥ सतीयाह। सयेव ह भेदे सवणसंया भवतयम्। कु त एतत?् ॥ भेदाधठाना ह सवणसंा, यद ह य सव समानं त यासवणसंावचनमनथकं या॥ (साितन आेपभायम)् यद तह ‘सत भेदे कं चसमानम’् इत कृ वा सवणसंा भवयत। शकारछकारयोः षकारठकारयोः सकारथकारयोः सवणसंा ानोत। एतेषां ह सवमयसमानं करणवजम ्॥ (एकदेशसमाधानाभायम)् एवं तह- यतनमेव यनः। तदेव ह ततातमायम्। न वयं ववः-आयं च यनच आययनमत। कं तह? पदोयं बहुीहः-तुयःआये यन एषामत। (भायम)् अथवा पूवतपुषततो बहु ीह ः तुय आये तुयायतु यायः यन एषामत॥ (भायम)् अथवा परतपुषततो बहुीह-आये यन आययनः तुय आययन एषामत॥ (इत तुयाययनशदाथनपणम्॥)
पातजलमहाभायम ् - 192 - (अथानटसावयनराकरणाधकरणम)् (१४२ आेपवातकम्॥३॥) ॥*॥ तय॥*॥ (भायम)् तयेत तु वतयम्॥ कं योजनम?् ॥ यो यय तुयाययनः स तय सवणसंो यथा या। अयय तुयायनोऽयय सवणसंो मा भूत्। (१४३ समाधानवातकम्॥४॥) ॥*॥ तयावचनं वचनामायात्॥*॥ (भायम)् तयेत न वतयम्॥ अयय तुयाययनोऽयय सवणसंः कमान भवत?॥ वचनामायात्। सवणसंावचनसामयात्। यद ह अयय यतुयाययनोऽयय सवणसंः यात्। सवणसंावचनमथकं यात्॥ (१४४ समाधानवातकम्॥५॥) ॥*॥ संबिधशदैवा तुयम्॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 193 - संबिधशदैवा पुनतुयमेतत्। तयथ-ासबिधशदाः ‘‘मातर वततयम’’् ‘‘पतर शुू षतयम’्’ इत। न चोयते-‘वयां मातर’ ‘विमिपतर’ इत। सबधाचैतगयते-या यय माता, यच यय पतेत॥ एवमहाप ‘‘तुयाययनं सवणम’’् इय संबिधशदावेतौ, त संबधादेतगतयम-् यत यतुयाययनं तत तसवणसं ं भवतीत॥ (इयनटसावयनराकरणाधकरणम्॥)
(अथ ऋलृवणयोः सावयाधकरणम)् (४५ आेपवातकम्॥६॥) ॥*॥ ऋकारलृकारयोः सवण वधः॥*॥ (भायम)् ऋकारलृकारयोः सवणसंा वधेया। होतृ लृकारः होतॄकार इत॥ कं योजनम?् ॥ ‘‘अकः सवण दघवं यथा यात्॥ (सावयखडनभायम)् नैतदित योजनम्। वययेतत-‘् *सवणदघवे ऋत ऋ वा वचनम-् ’’ *लृत लृ वा वचनम*’् इत॥॥ (सावयमडनभायम)् तसवण यथा यात।् इह मा भू- दलृकारः मलृकार इत॥ (सावयखडनभायम)् पातजलमहाभायम ् - 194 - यदेतसवणदघवे ऋतीत एतत इत वयाम॥ ततः-‘‘लृत’’ । लृकारे परत लृकारो वा भवतीत। ऋत इयेव॥ (सावयमडनभायम)् तन वतयं भवत॥ (सावयखडनभायम)् अवयं तवतयम्। ऊकालोऽवदघलुतसंो भवतीयुयते। न च ऋकार लृकारो वाजित॥ (सावयमडनभायम)् ऋकारय लृकारय चावं वयाम॥ तचावयं वतयम्। लुतो यथा यात्। होतृ ऋका,र ः होतॄकारः, होत३ॄ कार इत। होतॄ लृकारः होलृकारः होल३कृ ार इत॥ (आेपभायम)् कं पुनर यायः?॥ (समाधानभायम)् सवणसंावचनमेव यायः। दघवं चैव ह सं भवत। अप च ऋकारहणेन लृकारहणं संनहतं भवत। ‘‘ऋयकः’’ खवऋयः मालऋयः। इदमप सं भवत-खवलृकारो माललृकार इत। ‘‘वा सुयापशलेः’ उपकारयत उपारारयत। इदमप सं भवत-उपकारयत उपाकारयत॥ (एकदेशन आेपभायम)् यद तह ऋकारहणेन लकृ ारहणं संनहतं भवत,-‘‘उरपरः’’ लृकारयाप रपरवं ानोत॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 195 - लृकारय लपरवं वयाम। तचावयं वतयम्। असयां सवणसंायां वयथम्। तदेव सयां रेफबाधनाथ भवयत॥ (एकदेशन आेपभायम)् इह तह- ‘‘रषायां नो णः समानपदेः’’ इयृकारहण ं चोदतं मातॄणां पतॄणामयेतदथम्। तदहाप ानोत-लृयमानं पयेत। (तबदभायम)् अथासयामप सवणायाम् इह कमान भवत-लृयमानं पयेत॥ (तबदसमाधानेनाेपनरासभायम)् ‘‘*चुटुतुलशयायाये न* इत वयाम। अपर आह-‘‘भच मयमैवगलशसैच यवाये न’’ इत वयामीत। वणकदेशाच वणहणेन गृयत इत योऽसौ लृकारे लकारतदायः तषेधो भवयत॥ (सातोपसंहारभायम)् ययेवं, नाथ रषायां णवे ऋकारहणेन। वणकदेशाच वणहणेन गृयत इत योऽसौ ऋकारे रेफः तदायं णवं भवयत॥ तुयाय॥९॥
पातजलमहाभायम ् - 196 - (९ संानषेधसूं॥ परभाषासूं वा॥ १।१।आ.७) ॥ नाझलौ॥ १।।1०॥ (शकारसावयनषेधनराकरणम)् (१३६ आेपवातकम्॥१॥) ॥*॥ अझलोः तषेधे शकारतषेधोऽवात् [त सवणलोपे दोषः]॥*॥ (आेपवातकायभागयायाभायम)् अझलोः तषेधे शकारय शकारेण सवणसंायाः तषेधः ानोत॥ कं कारणम?् ॥ अझवात्। अचैव ह शकारो हच॥ कथं तावदवम?् ॥ इकारः सवणहणेन शकारमप गृणातीयेवमवम्। हषु चोपदशे ावम्॥ (परशटवातकांशावतरणभायम)् त को दोषः?॥ (१४६ आेपसाधकवातकवतीयखडनः॥१॥) ॥*॥ त सवणलोपो दोषः॥*॥ (आेपसाधकवातकभागयायाभायम)् त सवणलोपे दोषो भवत- परशतान कायाण-‘‘झरो झर सवण’’ इत लोपो न ानोत॥ (१४७ समाधानवातकम्॥२॥) ॥*॥ समनवात्॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 197 - (भायम)् समेतत्॥ कथम?् ॥ अनवात्॥ कथमनवम?् ॥ ‘‘पृ टं करणं पशानाम’्’। ‘‘ईषपृटमतथानाम’’् । ‘‘ववृतमू मणाम’्’ ईषदयेवानुवतते॥ ‘‘ वराणां च’’ ववृतम्। ईषदत नवृतम ्॥ (१४८ समाधानातरवातकम्॥९॥) ॥*॥वायपरसमातेवा॥ (भायम)् वायापरसमातेवा पुनः समेतत्॥ कमदं वायापरसमातेरत?॥ वणानामुपदेशताव। उपदेशोतरकालेसंा। इसंोतरकाल ‘‘आदरयेन सहेता’’ इत याहारः। याहारोतरकाला सवणसंा। सवणसंोतरकालम्॥ अणुदसवणय चाययः॥ इत सवण हणम।् एतेन सवण समुदतेन वायेनाय सवणानां हणं भवत। न चाेकारः शकारं गृणात॥ (आेपभायम)् यथैवं तहकारः शकारं न गृणात। एवमीकारमप न गृणीयात्॥ त को दोषः?। पातजलमहाभायम ् - 198 - कुमार ईहते कुमारहते ‘‘अकः सवण’’ (इत) दघवं न ानोत॥ (समाधानभायम)् नैष दोषः। यदेत ‘‘अकः सवण दघः’’ इय याहारहणं , तेकार ईकारं गृणात शकारं न गृणात॥ (यायातरभायम)् अपर आह-
- अझलोः तषेधे शकारतषेधोऽझवात*् । । अझलोः तषेधे शकारय शकारेण
सवणसंायाः तषेधः ानोत॥ कं कारणम?् । अझवात्। अचैव ह शकारो हच॥ कथं तावदवम?् । इकारः सवणहणेन शकारमप गृणातीयेवमवम, ् हषु चोपदेशावम्॥ त को दोषः?॥
- त सवणलोपे दोषः*॥
त सवणलोपे दोषो भवत। परशतान कायाण। ‘‘झरो झर सवण’’ इत लोपो न ानोत॥
- समनवात*् ।
समेतत्॥ कथम?् ॥ अनवात्॥ पातजलमहाभायम ् - 199 - कथमनवम?् ॥ वायापरसमातेवा, उता वायापरसमाितः॥ (आेपभायम)् अिमपे-वेयेतदसमथतं भवत॥ (समाधानभायम)् एतच समथतम्॥ कथम?् । अतु वा शकाय शकारेण सवणसंा, मा वा भूत्॥ (आेपमारणभायम)् ननु चोतम,् परशतान कायाण ‘‘झरो झर सवण’ ’ इत लोपो न ानोतीत॥ (आेपबाधकभायम)् मा भूलोपः॥ (आेपसाधकभायम)् ननु च भेदो भवत-सत लोपे वशकारकम,् असत लोपे शकारकम्॥ (आेपबाधकभायम)् नाित भेदः-असयप लोपे वशकारकमेव॥ कथम?् ॥ वभाषाववचनम ् पातजलमहाभायम ् - 200 - (आेपसाधकभायम)् एवमप भेदः-असत लोप-े कदाचवशकारकम,् कदाचत् शकारकम्। सत लोप- े वशकारकमेव॥ (तटथाेपभायम)् स एष कथं भेदो न?॥ (तटथाेपनरासभायम)् या(भेदः) यद नयो लोपः या। वभाषा तु स लोपः॥ (समाधानभायम)् यथाऽभेदतथातु॥ नाझलौ॥१०॥ इत ीमगवपतजलवरचते महाभाये थमायायथमपादे चतुथमािनकम्॥४॥
पातजलमहाभायम ् - 201 - अथ थमायायय थमपादे पचमािनकम्। (अथ गृ यसंाकरणम)् (१० गृयसंासूम्॥१।१।५॥ आ १ सू.॥) ईदूदेववचनं गृयम्॥१।१।११॥ (अथ तपरपाठयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् कमथमदानीं तपराणां गृयसंोयत?े ॥ (समाधानभायम)् ‘‘तपरतकालय’’ इत तकालानां सवणानां हणं यथा यात्॥ के षाम?् ॥ उदातानुदातवरतानाम्॥ (भायम)् अित योजनमेतत्॥ कं तहत?॥ (१४९ आेपवातकम्॥१॥) ॥*॥ लुतानां तु गृयवा सगोऽतकालवात्॥*॥ (भायम)् लुतानां तु गृयसंा न ानोत॥ कं कारणम?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 202 - अतकालवात्। न ह लुतातकालाः॥ (आेपबाधकभायम)् असः लुतः। तयासवातकाला एव भवित॥ (आेपसाधकभायम)् सः लुतः वरसिधषु॥ कथं ायत-े ‘सः लुतः वरसिधष-ु ’ इत?॥ यदयं ‘‘लुतः कृया’’ इत लुतय कृतभावं शाित॥ कथं कृ वा ापकम?् ॥ सतो ह कायणः कायण भवतयम्॥ (योजननभायम)् कमेतय ापने योजनम?् ॥ (लाघवदशनभायम)् अलुतादलुत इयेतन वतयं भवत॥ (आेपबाधकभायम)् कमतो-यिसः लुतः वरसिधष,ु संावधावसः। तयासवातकाला एव भवित। (आेपसाधकभायम)् संावधौ च सः। कथम?् । पातजलमहाभायम ् - 203 - ‘‘कायकालं संापरभाषम’्’ य काय तोपिथतं टयम,् ‘‘गृयः कृ या’’ इयुपिथतमदं भवत-‘‘ईदूदे ववचनं गृयम’’् इत॥ (आेपबाधकभायम)् कं पुनः लुतय गृ यसंावचन े योजनम?् ॥ (आेपसाधकभायम)् गृयायः कृतभावो यथा यात्॥ (आेपबाधकभायम)् मा भूदेवम्। लुतः कृ येयवें भवयत। (आेपसाधकभायम)् नैवं शयम ् । उपिथते ह दोषः यात् ‘‘अलुतवदुपिथत’े’ इत। अ पठयत याचायः-* ववचनं लुतकायतषेधाथम्। लुततषेधे ह गृयलुततषेधसगोऽयेन वहतवा* इत। तमालुतय गृयसंैषतया। गृयायः कृ तभावो यथा यात ्॥ (आेपबाधकरयतरनराकरणभायम)् यद पुनदघाण ामतपराणां गृयसंोयेत, एवमयेकार एव एकः सवणागृणीया, ईकारोकारौ न गृणीयाताम?् । कं कारणम?् । अनवात्॥ (आेपबाधकरयतरनराकरणभायम)् यद पुनवानामतपराणां गृयसंोयते॥ पातजलमहाभायम ् - 204 - नैवं शयम् । इहाप सयेत-् अकु वह अ अकु वयेत॥ (आेपोपसंहारभायम)् तमाीघाणामेव तपराणां गृयसंा वतया। दघाणां चोयमाना लुतानां न ानोत॥ (समाधानभायम)् एव ं तह कं न एतेन यनेन-यत-् ‘सः लुतः वरसंधष’ु इत। असः लुतः। तयासवातकाला एव भवतीत॥ (आेपभायम)् कथं यतापकमुतम-्‘‘लुतगृया अच’’ इत?॥ (समाधानभायम)् लुतभावी कृयेयेवमेतवायते॥ (आेपभायम)् कथं यतयोजनमुतम?् ॥ (समाधानभायम)् यते तयास एव-‘‘अलुतादलुत’े’ इत॥ (आेपभायम)् एवमप यिसे गृयकाय तलुतय न ानोत-‘‘अणोऽगृययानुनासकः’’ इत॥ (समाधानभायम)् एवं तह कं न एतेन यनेन-‘कायकालं संापरभाषम’्-इत। यथोेशमेव संापरभाषम्। अ चासावसः। तयासवातकाला एव भवित॥ पातजलमहाभायम ् - 205 - (इत तपरयोजननपणम)्
(अथ ववचनवशेषणतावचारभायम)् कथं पुनरदं वायत-े ईदादयो य ववचनम,् आहोिवददायतं यववचनमत॥ (वशेषिजासाभायम)् कचा वशेषः?॥ (१५० थमपदे दोषदशकवातकम ्॥२॥) ॥*॥ ईदादयो ववचनं गृ या इत चदे यय वधः॥*॥ (भायम)् ईदादयो ववचनं गृया इत चे अयय गृयसंा वधेय-ापचेते इत, पचेथे इत॥ (दूषणबाधकभायम)् वचनावयत॥ (दूषणसाधकभायम)् अित वचने योजनम्॥ कम?् । खवे इत, माले इत॥ (दूषणबाधकवतीयपायुपगमभायम)् अतु तह- ईदायतं यवचनम-् इत। (१५१ वतीयपे दूषणवातकम्॥३॥) पातजलमहाभायम ् - 206 - ॥*॥ ईदायतमत चेदेकय वधः॥*॥ (भायम)् ईदायतं ववचनमत चेदेकय गृयसंा वधेया-खवे इत, माले इत॥ (१५२ वतीयपे समाधानवातकम्॥४॥) ॥*॥ न वायतववात्॥*॥ (भायम)् न वा एष दोषः॥ कं कारणम?् ॥ आयतववात्। आयतवदेकिमकाय भवतीयेवमेकयाप भवयत॥ (पातरायुपगमभायम)् अथवा एवं वयाम-ईदायतं यवचनातम-् इत॥ (१५३ आेपवातकम्॥५॥) ॥*॥ ईदायतं ववचनातमत चेलुक तषेधः॥*॥ (भायम)् ईदायतं ववचनातमत चेलुक तषेधो वतयः। कु मायरगारं कु मायगारम्। ववोरगा रं ववगारम्। एतीदायतं यू त,े ववचनातं च भवत ययलणेन॥ (१५४ समाधानवातकम्॥६॥) ॥*॥ सतयामथहणं ापकं ययलणतषेधय॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 207 - यदयम् ‘ईदूतौ च सतयथ’ इयथहणं करोत, तापययाचाय न गृयसंायां ययलणं भवतीत॥ (आेपभायम)् ततह ापकाथमथहणं कतयम्॥ (समाधानभायम)् न कतयम्। ईदादभववचनं वशेषययामः, ईदादवशटेन च ववचनेन तदतवधभवयत- ईदायतं य ववचनं तदतमीदायतम-् इत॥ (आेपभायम)् एवमयशुले वे शुले समपयेतां शुयातां वे इय ानोत। अ हदाद च ववचनं तदतं च भवत ययलणेन॥ (समाधानभायम)् अायकृते शीभावे लुभवयत॥ (आेपसाधकभायम)् इदमह संधाय लुक् यता,ं शीभाव इत॥ कम कतयम?् । परवाछभावः॥ (समाधानसाधकभायम)् नयो लुक्। कृते शीभावे ानोयकृतेऽप ानोत॥ (आेपसाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 208 - अनयो लुग्। अययाकृते शीभावे ानोययय कृते। शदातरय च ानुविवधरनयो भवत। शीभावोऽयनयः। न ह कृते लुक ानोत। उभयोरनययोः परवाछभावः। शीभावे कृते लुक्॥ (आेपदायभायम)् अथाप कथंचिनयो लुयात्। एवमप दोषः,॥ वययेत,् *पदसंायामतहणमय संावधौ ययहणे तदतवधतषेधाथम*् इत। इदं चाप ययहणम्। अयं चाप संावधः॥ अवयं खविमनप पे आयतवाव एषतयः॥ तमादतु स एव मयमः पः॥ ईदूदेत्॥११॥ (११ गृयसंासूम्॥१॥१॥५॥ आ. २॥) अदसो मात ्॥१।१॥१२॥ (मूवमीवयोरसवनराकरणाधकरणम)् (१५९ आेपवातकम्॥१॥ ) ॥*॥ मागृयसंायां तयासवादयावेकादेशतषेधः॥*॥ (भायम)् मागृयसंायां तय ईवय ऊवय चासवादयावेकादेशाः ानुवित, तेषां तषेधो वतयः। अमी अ, अमू अ, अमी आसते, अमू आसाते॥ (आेपबाधकभायम)् ननु च गृयसंावचनसामयाद यादयो न भवयित॥ (१५५ आेपवातकवतीयखडनम्॥१॥) पातजलमहाभायम ् - 209 - ॥*॥ वचनाथ ह स॥*॥ (भायम)् नेदं वचनालयम्। अित ययदेतय वचने योजनम॥् कम?् ॥ यिसे गृयसंाकाय तदथमेतयात-्‘‘अणोऽगृ ययानुनासकः’’ इत॥ (आेपबाधकभायम)् नैकं योजनं योगारभं योजयत। ययेतावयोजनं यातैवायं ूया- ‘‘अणोऽगृययानुनासकोऽदसो न’’ इत॥ (१५६ समाधानवातकम्॥२॥) ॥*॥वतषेधावा (गृयसंा)॥*॥ (भायम)् अथवा गृयसंा यताम् अयादयो वेत। गृयसंा भवयत वतषेधेनेत॥ (समाधानबाधकभायम)् नैष युतो वतषेधः। ‘‘वतषेधे परम’्’ इयुयते॥ पूवा च गृ यसं,ा परेऽयादयः॥ (समाधानसाधकभायम)् परा गृयसंा करयते॥ (समाधानबाधकभायम)् सूवपयासः कृतो भवत॥ (समाधानसाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 210 - एवं तह परैव गृयसंा॥ कथम?् ॥ ‘‘कायकालं संापरभाषम’्’ य काय तोपिथतं टयम्। ‘‘गृयः कृ या’’ इयुपिथतमदं भवत ‘‘अदसो मात’्’ इत। (समाधानबाधकभायम)् एवमययुतो वतषेधः॥ कथम?् ॥ वकाययोगो ह वतषेधः। न चाैको वकाययुतः। एचामयादयः, ईदूतोः गृयसंा॥ (समाधानसाधकभायम)् नावयं वकाययोग एव वतषेधः॥ कं तह?॥ असंभवोऽप। स चायासंभवः॥ कोऽसावासंभव?॥ गृयसंाभनवतमाना अयादन् बाधत, े अयादयोऽभनवतमानाः गृयसंाया नमतं वनतीयेषोऽसंभवः। सयसंभवे युतो वतषेधः॥ (समाधानबाधकभायम)् एवमययुतो वतषेधः। सतोह वतषेधो भवत। न चाेवोवे तः। नाप मकारः॥ उभयमयसम्॥ पातजलमहाभायम ् - 211 - (१५७ समाधानसाधकवातकथमखडनम्॥३॥) ॥*॥ आयािसवं यथा रोवे॥*॥ (भायम)् आयािसवं भवयत। तयथा वे आयािसो भवत॥ (समाधानबाधकाेपभायम)् कं पुनः कारणं वे आयािसो भवत, न पुनयैव ः सः, तैवोवमयुयेत?॥ (भायम)् नैवं शयम ्॥ (१५७ समाधानसाधकवातकसाधकखडम ्॥३॥) ॥*॥ असे युवे आगुणासः॥ (भायम)् असे युवे आगुणयासः यात- ् वृो लोऽ। तमातायािसवमेषतयम्। यथा तायािसवं भवत। एवमहायायािसवं भवयत॥ (१५८ समाधानातरवातकम्॥४॥) [॥*॥ वचनसामयावा॥*॥] (भायम)् अथवा गृयसंावचनसामयादयादयो न भवयित॥ (१५९ समाधानातरवातकम्॥५॥) [॥*॥ योगावभागावा॥*॥] पातजलमहाभायम ् - 212 - (भायम)् अथ वा योगवभागः करयते। ‘‘अदसः’’ अदस ईदादयः गृ यसंा भवतीत। ततो ‘‘मात’्’ माच परे ईदादयः गृयसंा भवतीत। अदस इयेव। कमथ योगवभागः?॥ एको यतिसे गृयकाय तदथः॥ अपरो यदसे॥ (आेपभायम)् इहाप तह ानोत-अमुया अमुयोरत॥ कं च यात् यय गृ यसंा यात?॥् गृयायः कृतभावः सयेत॥ (आेपनरासभायम)् नैष दोषः। पदातकरणे कृतभावः। न चैष पदातः॥ (आेपभायम)् एवमयमुकेऽ, अाप ानोत॥ (आेपबाधकभायम)् ववचनमत वतते॥ (आेपसाधकभायम)् यद ववचनमत वतते अमी अ, अ न ानोत॥ (आेपबाधकभायम)् एवं तह एदतमत नवृतम्॥ पातजलमहाभायम ् - 213 - (१६० समाधानातरवातकम्॥६॥) ॥*॥ माथाददायथानां वा॥*॥ (भायम)् अथवाऽऽहायम-् ‘‘अदसो मात’्’ इत। न च ईवोवे तः। नाप मकारः। तत एवं वायामः- ‘माथाददायथान ाम’्-इत॥ (१६१ समाधानातरवातकम्॥७॥) ॥*॥ उतं वा ॥*॥ (भायम)् कमुतम?् ॥
- अदस ईवोवे वरे बहपदलणे* (से वतये)* गृयसंायां च* इत॥
(अनटापितनवारणाधकरणम)् (१६२ आेपवातकम्॥८॥) ॥*॥ त सक दोषः॥*॥ (भायम)् त सककारे दोषो भवत-अमुकेऽ॥ (१६३ समाधानवातकम्॥९॥) ॥*॥ न वा हणवशेषणवात्॥*॥ (भायम)् न वा एष दोषः॥ पातजलमहाभायम ् - 214 - कं कारणम?् ॥ हणवशेषणवात्। न माहणेन ईदायतं वशेयते॥ कं तह?॥ ईदादयो वशेयते-मापरे ये ईदादय-इत॥ अदसो मात्॥१२॥
(१२ गृयसंासूम्॥१।१।५ आ. ३॥) शे॥१।१।१३॥ (अनटापितनराकरणाधकरणम)् (आेपभायम)् इह कमान भवत- काशे, कुशे, वंशे, इत?॥ (१३४ समाधानवातक म्॥१॥) ॥*॥ शेऽथवहणात्॥*॥ (भायम)् अथवतः शेशदय हणम्। न चैषोऽथवान्॥ (आेपभायम)् एवमप हरश,े बुश,े इयाप ानोत॥ (समाधानभायम)् एवं तह ‘लणतपदोतयोः तपदोतयैव’ इयेवं न भवयत॥ (पूवतसमाधानायुपगमभायम)् पातजलमहाभायम ् - 215 - अथ वा पुनरत-ु ‘अथवहण े नानथकय’ इत॥ कथं तह- हरश,े बुश,े इत?॥ एकोऽ वभयथनाथवान,् अपरतताथन। समुदायोऽनथकः॥ शे॥१३॥
(१३ गृयसंासूम्॥ १।१।५ आ. ४॥) नपात एकाजना ॥१।१।१४॥ (पदकृ याधकरणम)् (आेपभायम)् नपात इत कमथम?् ॥ (समाधानभायम)् चकारा जहारा॥ (आेपभायम)् एकािजत कमथम?् ॥ (आेपबाधकभायम)् ेदं म। ेदं म्॥ (आेपबाधानुपपितभायम)् एकािजययुयमानेऽाप ानोत। एषोऽप येकाच्॥ (आेपबाधोपपितभायम)् पातजलमहाभायम ् - 216 - एकािजत नायं बहु ीहः-एकोऽज् यिमन ्सोऽयमेकाच् एकािजत॥ कं तह? तपुषोऽयं समानाधकरणः-एक अच् एकाच् एकािजत॥ (आेपभायम)् यद तपुषोऽयं समानाधकरणो, नाथ एकहणेन॥ (याेपभायम)् इह कमान भवत-ेदं म। ेदं म्। (याेपबाधकभायम)् अजेव यो नपात इयॆवं वायते॥ (आेपभायम)् कं वतयमेतत?् । (समाधानभायम)् न ह॥ (आेपभायम)् कथमनुयमानं गंयत?े ॥ (समाधानभायम)् अहणसामयात् यद ह अचायच त या, अहणमनथकं यात्॥ (सामयानुपपितभायम)् अित ययदहणय योजनम्॥ पातजलमहाभायम ् - 217 - कम?् ॥ अजतय यथा यात्। हलतय मा भूत्॥ (सामयपपितभायम)् नैव दोषो न योजनम्॥ (सामयानुपपितभायम)् एवमप कु त एतत-् वयोः परभाषयोः सावकाशयोः समविथतयोः ‘‘आयतवदेकिमन’्’ ‘‘येन वधतदतय’’ इत च-इयमह परभाषा भवयत-‘आयतवदेकिमन’्’ इत॥ इयं च न भवयत-‘‘येन वधतदतय’’ इत?॥ (समायानुपपितनराकरणभायम)् आचायवृितापयत-इयमह परभाषा भवत-‘‘आयतवदेकिमन’्’ इत, इयं च न भवत। ‘‘येन वधतदतय’’ इत। यदयम-् ‘अना’ इत तषेधं शाित॥ (समाधानभायम)् एवं तह- से सत यदहणे यमाणे एकहणं करोत, तापययाचायः-‘अय वणहणं जातहणं भवत’ इत॥ कमेतय ापने योजनम?् ॥
- दभेहहणय जातवाचकवात् सम*् इत यदुत,ं तदुपपनं भवत॥
(आेपभायम)् अनाङत कमथम?् ॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 218 - आ उदकाता ओदकातात्॥ (आेपभायम)् इह कमान भवत- आ एवं नु मयस,े आ एवं कल तदत?॥ (समाधानभायम)् सानुबधकयेदमाकारय हणम,् अननुबधकचााऽऽकारः॥ (आेपभायम)् व पुनरयं सानुबधकः व नरनुबधकः?॥ (समाधानभायम)् ‘ईषदथ यायोगे मयादाभवधौ च यः। एतमातं ङत ं वया वायमरणयोरङत्॥१॥ नपात॥१४॥
पातजलमहाभायम ् - 219 - ( १४संासूम्॥१॥१॥५आ.५) ओत्॥१।१।१५॥ (सूवैययनराकरणाधकरणम)् (आेपभायम)् कमुदाहरणम?् ॥ (समाधानभायम)् आहो इत, उताहो इत॥ (समाधानबाधकभायम)् नैतदित योजनम्। नपातसमाहारोऽयम्। आह उ आहो इत। उत आह उ उताहो इत। त ‘‘नपात एकाजना’’ इयेव सम्॥ (समाधानसाधकभायम)् एवं तयकनपाता इमे॥ (समाधानातरभायम)् अथवा तषाथऽयमारभः। ओ षु यातं मतः। ओ षु यात ं बृहती च शवर। ओ चसखायं सया ववृयाम् (ऋ. १०।१०॥१॥) (यते सूविृ तनराकरणाधकरणम)् (१६५ आेपवातकम्॥१॥) ॥*॥ ओतिवतषेधः॥ पातजलमहाभायम ् - 220 - (भायम)् ओदतो नपात इय यतय तषेधो वतयः॥ अनदः अदः अभवत=् अदोऽभवत,् अतरःतरः अभवत=् तरोऽभवत्॥ (आेपबाधकभायम)् न वतयः। ‘लणतपदोतयोः तपदोतय’ इयेवं न भवयत॥ (आेपसाधकभायम)् एवमप-अगौः गौः समपयत गोऽभव। अ ानोत॥ (समाधानभायम)् एवं तह ‘‘गौणमुययोमुये कायसययः’’ इत। तयथा- ‘गौरनुबयोऽजोऽनीषोमीयः’ इत न वाहकोऽनुबयते। (समाधानबाधकभायम)् कथं तह वाहके वृयावे भवतः- गौितठत गामानयेत?॥ (समाधानसाधकभायम)् अथाय एतदेवं भवत। य शदायम,् शदमाे तवत। शदाये च वृयावे॥ ओत१् ५।
पातजलमहाभायम ् - 221 - (१५ गृयसंादेशसूम् ॥१।१।५ आ 0६) उञ ऊँ॥१।१।१७॥ (अनटापितवारणाधकरणम)् (आेपभायम)् इह कमान भवत-आहो इत, उताहो इत?॥ (आेपबाधकभायम)् उञ इयुयते। न चाोञं पयामः। (आेपसाधकभायम)् उञोऽयमयेम सहैकादेश उणेन गृयते॥ (आेपबाधकभायम)् आचायवृितापयत-‘नोञ एकादेश उहणेन गृयत’े इत। यदयम् ‘‘ओ’’ इयोदतय नपातय गृयसंां शाित। (आेपसाधकभायम)् नैतदित ापकम्। उतमेतत-‘् ‘तषाथऽयमारभः’ इत॥ दोषः खवप या, ययुञेकादेश उहणेन गृयेत। जानु उ अय जत, जानू अय जत, जावय जत,‘‘ मय उञो वो वा’’ इत ववं न यात्॥ (समाधानभायम)् एवं तयकनपाता इमे॥ अथ वा वावुकारावमौ। एकोऽननुबधकः। अपरः सानुबधकः। तयोऽननुबधकतयैष एकादेशः। पातजलमहाभायम ् - 222 - (योगवभागाधकरणम)् (१६६१ सातआेपवातकम्॥२॥) ॥*॥ उञ इत योगवभागः॥*॥ (भायम)् उञ इत योगवभागः कतयः। ‘‘उञः’’ शाकययाचायय मतेन गृयसंा भवत। उइत वत॥ ततः ‘‘ऊँ’’ उञ ऊँ इययमादेशो भवत शाकययाचायय मतेन दघऽनुनासकः गृयसंकच। ऊँ इत॥ (योगवभागवैययभायम)् कमथ योगवभागः?॥ (१६६२ आेपयोजनवातकयखडनम्॥१॥) ॥*॥ ऊँ वा शाकयय॥*॥ (भायम)् शाकययाचायय मतेन ऊँ वभाषा यथा यात्। ऊँ इत, उ इत। अयेषामाचायाणां मतेन- वत॥ उ ञ ऊँ ॥१७॥
(१६ गृ यसंासूम॥् १।१।५॥ आ. ७॥) ईदूतौ च सतमथ॥१।१।१८॥ (अथहणयोजननपणाधकरणम)् (१६७ आेपवातकम्॥१॥) पातजलमहाभायम ् - 223 - ॥*॥ ‘ईदूतौ सतमीयेव’॥*॥ (भायम)् ईदूतौ सतमीयेव सम,् नाथऽथहणेन॥ (१३८ समाधानवातकम्॥२॥) ॥*॥ लुतेऽथहणावेत्॥ (भायम)् लुताया ं सतयां गृयसंा न ानोत॥ व?॥ सोमो गौर अधतः(ऋ.९।१२।३)। इयते चााप यादत। तचातरेण यनं न सयतीयेवमथमथहणम॥् (समाधानबाधकभायम)् ना सतमी लुयते॥ कं तह?॥ पूवसवणऽ भवत। (१६९ समाधानसाधकवातकम्॥३॥) ॥*॥ ‘पूवय चेत् सवणऽसावाडाभावः सयत’॥े 16.*॥ (भायम)् यद पूवसवणः, आ आभावच ानोत॥ (समाधानबाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 224 - एवं तह आहायम-्ईदूतौ सतमीत। न चाित सतमी ईदूतौ, त वचनावयत॥ (१७० समाधानवातकम् ॥४॥) ॥*॥ ‘वचनाय दघवम्॥*॥ नेदं वचनालयम्। अित ययदेतय वचने योजनम्॥ कम?् य सतया दघवमुयत-े ‘‘तं न शुकं सरसी शयानम’्’ (ऋ.९।१२।३॥)इत॥ सत योजने इह न ानोत सोमो गौर आयोतः (ऋ. 09/12/3) इत। (१७१ समाधानबाधकवातकम्॥५॥) ॥*॥ ‘ताप सरसी यद’॥*॥ (भायम)् ताप सम्। कथम?् ॥ यद सरसीशदय वृितरित। अित च लोके सरसीशदय वृितः। कथम?् ॥ दणापथे ह महाित सरांस सरय इयुयते॥ (१७२ समाधानवातकम)् ॥*॥ापकं यात् तदतवे॥*॥ (भायम)् एवं तह ापययाचाय न गृयसंायां ययलणं भवत इत॥ कमते य ापने योजनम?् पातजलमहाभायम ् - 225 - कु मायरगारं कु मायगारम्। ववरोगारं ववगारम।् ययहणेन गृयसंा न भवत। (१७३ समाधानवातकम्॥७॥) ॥*॥ मा वा पूवपदय भूत’॥् *॥ (भायम)् अथवा पूवपदय मा भूदयेवमथमथहणम्। वायामवो वायव,ः नयामातनयातः॥ (आेपभायम)् अथ यमाणेऽयथहणे कमादेवा न भवत?॥ (समाधानभायम)् जहवाथा वृितरत॥ (आेपभायम)् अथाजहवाथायां वृतौ दोष एव॥ (समाधानभायम)् अजहवाथायां च न दोषः। समुदायाथऽभधीयते॥ ‘ईदूतौ सतमीयवे लुतेऽथहणावेत्। पूवय चेत् सवणऽसावा ़ डाभावः स’य॥ेत ‘वचनाय दघवं ताप सरसी यद।’ ापकं यात् तदतवे मा वा पूवपदय भूत’॥् २॥ ईदूतौ च सतयथ॥१८॥ (इत गृयसंाकरणम)्
पातजलमहाभायम ् - 226 - (१७ घुसंासूम्॥१।१।५॥ आ. ८॥) दा धा वदाप्॥१।१।१९॥ (इटानुपितनराकरणाधकरणम)् (१७५ आेपवातकम्॥) ॥*॥ घुसंायां कृतहणं शदथम्॥*॥ (भायम)् घुसंाया कृ ितहण ं कतयम्। दधा ाकृ तयो घुसंा भवतीत वतयम्। क ं योजनम?् आवभूतानामयं संा यते। सा आवभूतानामेव यात, ् अनावभूतानां न यात् । ननु च भूयठान घुसंाकायाण आधधातुके, त चैत आवभूता यते॥ ‘‘शदथम’्’ शदथ कृ तहणं कतयम्। शयावं तषयते तदथम् । णदयते। णयत। णधयतीत। (भायम)् भारवाजीयाः पठित- (भारवाजीयोतमाेपवातकम)् ॥*॥ घुसंायां कृतहणं शवकृताथम्॥*॥ (भायम)् घुसंायां कृतहणं यते। कं योजनम?् । शदथ वकृ ताथ च। शयुदातम्॥ वकृ ताथ खवप- णदाता णधाता। पातजलमहाभायम ् - 227 - कं पुनः कारणं न सयत?। ‘लणतपदोतयोः तपदोतयैव’ इत तपदं ये आवभूतातेषामेव या, लणेन ये आवभूतातेषां न यात्। (याेपभायम)् अथ यमाणेऽप कृतहणे कथमदं वायते- दाधाः कृतय इत, आहोिवाधां कृतय इत?॥ कं चातः?॥ यद वायते-दाधाः कृतय इत, स एव दोषः-आवभूतानामेव या अनावभूतानां न यात्। अथ वायते-दाधां कृतय इत, अनावभूतानामेव यादावभूतानां न यात्। (याेपसमाधानभायम)् एवं तह, नैवं वायत-े दाधाः कृ तय इत, नाप दाधां कृ तय इत॥ कथं तह? दाधा घुसंा भवित कृतयचैषामत॥ (आेपोपसंहारभायम)् ततह कृ तहणं कतयम?् । (समाधानभायम)् कतयम्। इदं कृतमथहणमनुवतते॥ व कृ तम?् । ‘‘ईदूतौ च सतयथ’ ’ इत । ततो वयाम ‘‘दाधा वदाप’्’ ‘‘अथ’ ’ इत॥ (समाधानबाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 228 - नैवं शयम् । ददातना समानाथना ् रातरासतदासतमंहतीणातभृतीनाहु ः। तेषामप घुसंा ानोत। तमानैवं शयम्। न चेदेव, ं कृ तहणं कतयमेव॥ (समाधानसाधकभायम)् न कतयम्। शदथन तावनाथः कृ तहणेन। अवयं त माथ कृ तहणं कतयम, ् णमयते यमयतेयेवमथम्। तत् पुरतादपयते घुकृ तौ माकृ तौ चेत ॥ (आेपभायम)् यद कृतहणं यते। नमनोत नमीनात। अाप ानोत। (तबदभायम)् अथायमाणेऽप कृतहणे इह कमान भवत-नमाता नमातुं नमातयमत॥ (तबदसमाधानभायम)् आकारातय ङतो हणं वायते॥ (समाधानभायम)् यथैव तह अयमाणे कृतहणे आकारातय ङतो हणं वायते॥ (भारवाजीययोजननराकरणभायम)् वकृताथन चाप नाथः। दोष एवैतयाः परभाषाया ‘‘लणतपदोतयोः तपदोतयैव’’ इत- ‘‘गामादाहणेववशेषः’’ इत॥ (यदागमयायाधकरणम)् (१७५ आेपवातकम्॥२॥) ॥*॥ समानशदतषेधः॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 229 - (भायम)् समानशदानां तषेधो वतयः। नदारयत नधारयत। दाधा घुसंा भवतीत घुसंा ानोत॥ (१७६ समाधानवातकम्॥३॥) ॥*॥ समानशदातषेधोऽथवहणात्॥*॥ (भायम)् समानशदानामतषेधः, अनथकः तषेधोऽतषेधः॥ घुसंा कमान भवत?॥ अथवहणात,् अथवतोदाधोहणात्। न चैतावथवतौ। (१७७ समाधानहेवतरवातकम् ॥४॥) ॥*॥ अनुपसगावा॥*॥ (भायम)् अथवा यियायुताः ादयतं त गयुपसगसंा भवित। न चैतौ दाधौ त यायोगः। (आेपभायम)् ययेवम् इहाप तह न ानोत-णदापयत णधापयतीत। अाप नैतौ दाधावथवतौ, नायेतौ दाधौ त यायोगः॥ (१७८ समाधानवातकम्॥५॥) ॥*॥ न वाथवतो यागमतगुणीभूततहणेन गृयते यथाऽय॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 230 - न वा एष दोषः । कं कारणम?् ॥ अथवत आगमतगुणीभूतोऽथवहणेन गृयते। यथाय। तयथा-अयाप अथवत आगमोऽथवहणेन गृयते॥ वाय?। लवता चकषतेत। (आदेशवादन आगमवादनं याेपभायम)् युतं पुनयिनयेषु नाम शदेवागमशासनं यात्। न। नयेषु नाम शदेषु कूटथैरवचालभवणभवतयमनपायोपजनवकारभः। आगमच नामापूवः शदोपजनः?॥ (आगमवादन आदेशवादनं याेपभायम)् अथ युतं यिनयेषु शदेवादेशाः युः॥ (आदेशवादनः समाधानभायम)् बाढं युतम्। शदातरैरह भवतयम्। त शदातरे शदातरय तपितयुता। (सातोपसंहारभायम)् आदेशातहमे भवयित अनागमकानां सागमकाः। तत् कथम?् । ‘सव सवपदादेशा दाीपुय पाणनेः। एकदेशवकारे ह नयवं नोपपयते’॥ (अनटापितनराकरणाधकरणम)् पातजलमहाभायम ् - 231 - (१७९ आेपवातकम्॥६॥) ॥*॥ दङः तषेधः थावोरवे॥*॥ (भायम)् दङः तषेधः थावोरवे वतयः॥ उपादाताय वरः शकयेत। ‘‘मीनातमनोत’’ इयावे कृते ‘‘थावोरच’’ इतीवं ानोत॥ (याेपभायम)् कु तः पुनरयं दोषो जायत-े कं कृ तहणा, आहोिवूपहणात?् ॥ (याेपसमाधानभायम)् पहणादयाह॥ (कृ तहणदोषभायम)् इह खलु कृतहणाोषो जायते। उपददषते। ‘‘सन मीमाघुरभलभ’’ इत॥ (दोषनराकरणभायम)् नैष दोषः। दाकृतरयुयते। न चेयं दाकृतः। आकारातानामेजताः कृतयः, एजतानामपीकाराताः। न च कृतेः कृतः कृतहणेन गृयते॥ (आेपोपंसहारभायम)् स तह तषेधो वतयः॥ (समाधानभायम)् न वतयः॥ (आेपभायम)् पातजलमहाभायम ् - 232 - घुसंा कमान भवत?॥ (समाधानभायम)् ‘‘सिनपातलणो वधरनमतं तवघातय’’ इयेवं न भवयत॥ (नानुबधकृ तमनेजतवयायाधकरणम)् (१८० आेपवातकम्॥७॥) ॥*॥ दातषेधे न दैयनेजतवात्॥*॥ (भायम)् दातषेध दैप तषेधो न ानोत-अवदातं मुखम्॥ ननु चाऽऽवे कृते भवयत॥ तयावं न ानोत॥ कं कारणम?् ॥ अनेजतवात॥् (१समाधानवातकम्॥८॥) ॥*॥समनुबधयाऽनेकातवात्॥*॥ (भायम)् समेतत्॥ कथम?् ॥ अनुबधयानेकातवात्। अनेकाता अनुबधाः॥ (१८२ समाधानवातकम्॥९॥) पातजलमहाभायम ् - 233 - ॥*॥ पतषेधावा॥*॥ (भायम)् अथ वा ‘‘दाधा वपत’्’ इत वयाम। तचाऽवयं वतयम॥् अदाबत युयमाने इहाप सयेत णदापयतीत॥ (आवयकतानराकरणभायम)् शयं तावदनेनादाबत ुवतां बातय तषेधो वातुम्। (आेपभायम)् सूं तह भयते॥ (साितभायम)् यथायासमेवातु॥ (आेपमारणभायम)् ननु चोतम ् ‘‘*दातषेधे न दैप*’’ इत॥ (परहारमारणभायम)् परतमेतत् ‘‘*सघमनुबधयानेकावात*् इत॥ (आेपभायम)् अथैकातेषु दोष एव॥ (समाधानभायम)् एकातेवप न दोषः। आवे कृते भवयत॥ (समाधानानुपपितभायम)् पातजलमहाभायम ् - 234 - ननु चोतम-्‘तयावं न ानोत, कं कारणम्। अनेजतवा-’इत ॥ (समाधानोपपितभायम)् पकारलोपे कृते भवयत। (आेपभायम)् नयं तदा दाब् भवत॥ (समाधानभायम)् भूतपूवगया भवयत॥ (समाधानसाधकभायम)् एतचा युतम-्यसववेव सानुबधकहणेषु भूतपूवगतवया ते॥ अनैमितको यनुबधलोपतावयेव भवत॥ (समाधानातरभायम)् अथ वाऽचायवृितापयत-‘नानुबधकृ तमनेजतवम’् इत॥ यदयम् ‘‘उदचां माङो यतीहार’े ’ इत मेङः सानुबधकयाऽऽवभूतय हणं करोत॥ (समाधानातरभायम)् अथ वा दाबेवायम् । न दबै ित॥ कथम-् ‘अवदायत’ इत?॥ यिवकरणो भवयत॥ दाधा वदाप्॥२९॥
(१८ अतदेशसूम्॥१।१।५ आ. ९॥) पातजलमहाभायम ् - 235 - आयतवदेकिमन्॥१।१।२०॥ (सूयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् कमथमदमुयत?े ॥ (१८३ समाधानवातकम्॥१॥) ॥*॥ सययिमनायतवावादेकिमनायतववचनम्॥*॥ (भायम)् सययिमन् यमात् प ूवन ाित परमित स आदरयुयते। सययिमन् यमात ्परं नाित पूवमित सोऽत इयुयते। सयिमनायतवावादेतमात् कारणा एकिमनायतापदटान कायाण न सयित। इयते च युरत। तायतरेण यनं न न सयित इयेकिमनायतववचनम ्। एवमथमदमुयते॥ (आेपभायम)् अित योजनमेतत?् ॥ (समाधानभायम)् कं तहत॥ (१८४ आेपवातकथमखडम्॥२॥) ॥*॥ त यपदेशववचनम्॥*॥ (भायम)् त यपदेशवावो वतयः। यपदेशवदेकिमन् काय भवतीत वतयम्॥ पातजलमहाभायम ् - 236 - (भायम)् कं योजनम?् ॥ (१८४ योजनवातकवतीयखडम्॥३॥) ॥*॥ एकाचो वे थमाथम्॥*॥ (भायम)् वयत-‘*एकाचो वे थमयेत बहु ीहनदश ः * इत। तिमन् यमाणे इहैव यात-् पपाच पपाठ; इयाय आर इय न यात्। यपदेशवदेकिमन् काय भवतीयाप सं भवत॥ (१८४ योजनवातकतृतीयखडनम ्॥४॥) ‘षवे चाऽऽदेशसंययाथम ्॥*॥’ (भायम)् वयत-‘आदेशययोरयवयवषयेषा-’ इत। एतिमन ् यमाणे इहैव यात-्करयत हरयत, इह न या ‘[इो मा] वत् (ऋ.१।१।१३५।४)’ ‘स देवायत् (ऋ.३।४।३॥)’ इत यपदेशवदेकिमन् काय भवतीयाप सं भवत॥ (आेपोपसंहारभायम)् स तह यपदेशवावो वतयः?॥ (साितसमाधानभायम)् न वतयः। (१७५ समाधानवातकम्॥५॥) ॥*॥ अवचनालोकवानात् सम्॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 237 - (भायम)् अतरेणैव वचनं लोकवानात् समेतत्॥ (एकदेशटातभायम)् तयथा-लोके-‘शालासमुदायो ामः’- इयुयते। भवत चैतदेकिमनप-‘एकशालो ामः’-इत॥ (उतटातवघटनभायम)् वषम उपयासः। ामशदोऽयं बवथः। अयेव शालासमुदाये वतते। तयथा- ‘ामो दधः’ इत॥ अित वाटपरेपे वतते। तयथा-‘ामं वटः’- इत॥ अित च मनुयेषु वतते। तयथा-‘ामो गतो ाम आगतः’-इत॥ अित सारयके ससीमके सथडलके वतते। तयथा-‘ामो लधः’ इत। तयः सारयके ससीमके सथिडलके वतते। तमभसमीयैतयुयत-े ‘एकशालो ामः’ इत॥ (एकदेशटातरभायम)् यथा तह- ‘वणसमुदायः पदम’ ् ‘पदसमुदाय ऋक्’, ‘ऋसमुदायः सूतम’ ् इयुयते। भवत चैतदेकिमनप- ‘एकवण पदम’्, ‘एकपदा ऋक्’, ‘एकचसूतम’ ् इत॥ (टातातरवघटनभायम)् अायथन युतो यपदेशः। पदं नामाथः ऋ नामाथः, सूतं नामाथ इत॥ (साितटातभायम)् यथा तह- बहु षु पुेवेतदुपपनं भवत-अयं मे येठोऽयं मे मयमोऽयं मे कनीयानत। भवत चैतदेकिमनप-‘अयमेव मे ये ठोऽयमेव मे मयमोऽयमेव म े कनीयान’् इत॥ पातजलमहाभायम ् - 238 - (साितटातातरभायम)् तथाऽसूतायामसोयमाणायां च भवत-‘थमगभण हता’ इत॥ (साितटातातरभायम)् तथाऽनेयाऽनािजगमषुराह ‘इदं मे थममागमनम’् इत॥ (सूयायानभायम)् आयतवावच शयोऽवतुम्॥ कथम?् ॥ (१८६ यायानसाधकवातकम्॥६॥) ॥*॥ अपूवानुतरलणवादायतयोः समेकिमन्॥*॥ (भायम)् अपूवलण आदः, अनुतरलणोऽतः। एतचैकिमनप भवत। अपूवानुतरलणवादेतमात् कारणा एकिमनयायतापदटान कायाण भवयतीत नाथ आयतवावेन॥ (यायानासंभवभायम)् गोनदयवाह- सयमेतत् ‘सत वयिमन’् इत॥ (सूोदाहरणाधकरणम)् (योजनिजासाभायम)् कान पुनरय योगय योजनमित?। (१८७ योजनवातकम्॥७॥) ॥*॥ आदववे योजनं ययिनदायुदातवे॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 239 - (भायम)् यययाददातो भवतीत। इहैव यात-् कतयं तैितरयः। औपगवः कापटवः इय न यात् ॥ (भायम)् ‘‘िनयादनयम’्’ इत इहैव या-अहचुबकायनः आिनवेयः। गायः कृ तरय न यात्॥ (१८८ योजनवातकम्॥८॥) ॥*॥ वलादेराधधातुकये॥*॥ (भायम)् वलादेराधधातुकये योजनम्॥ ‘‘आधधातुकये वलादेः’’ इतीहैव यात् करयत हरयत। ‘जोषष (ऋ. २।३५।१॥)’ मिदषदय न यात्॥ (१८९ योजनवातकम्॥९॥) ॥*॥ यिमिवधतदादवे॥*॥ (भायम)् यिमिवधतदादवे योजनम्। वयत- ‘यिमिवधतदादावहणे ’ इत। तिमन् यमाणे ‘‘अच नुधातुुवां वोरयङुवङौ’’ इहैव यात् यः ुव,ः यौ इय न यात्। (१९० योजनवातकम१् ०॥) ॥*॥ अजायावे॥*॥ अजायावे योजनम् ।‘‘आडजादनाम’्’ इहैव या-ऐट, ऐहट। ऐट,अयैटेय न यात्॥ (अतववयोजननपणाधकरणम)् (आेपभायम)् पातजलमहाभायम ् - 240 - अथातववे कान योजनान?॥ (१९१ योजनवातकम्॥११॥) ॥*॥ अतव ववचनातगृयवे॥*॥ (भायम)् अतव ववचनातगृ यवे योजनम्। ‘‘ईदूदे ववचनं गृ यम’्’ इहैव यात-् पचेते इत पचेथे इत। खवे इत माले इतीय न यात्। (१९२ योजनवातकम्॥१२॥ ॥*॥ मदचोऽयापरः॥*॥ (भायम)् ‘‘मदचोऽयापरः’’ योजनम्। (‘‘नपुंसकय झलचः’’) इहैव यात-् कु डान वनान। तान यानीय न यात्। (१९२ योजनवातकम)् ॥*॥ अचोऽयाद ट॥*॥ (भायम)् ‘‘अचोऽयाद ट’’ योजनम्। ‘‘टत आमनेपदानां टेरे’’ इहैव यात् कुवाते कुवाथे। कुते कुव इय न यात्॥ (१९४ योजनवातकम्॥१४) ॥*॥ अलोऽयय॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 241 - ‘‘अलोऽयय’’ योजनम्। ‘‘अतो दघ यञ सुप च’’ इहैव यात-् पटायां घटायामत। आयामय न यात्॥ (१९५ योजनवातकम् ॥१५॥) ॥*॥ येन वधतदतवे॥*॥ (भायम)् येन वधतदतवे योजनम्। ‘‘अचो य’’ इहैव यात-् चेयम ् जेयम्। एयमयेयमय न यात्। ‘‘आयतवदेकिमन’्’ काय भवतीयाप सं भवत। आयतवदेकिमन्॥२०॥ (१९ घसंासूम्॥१।१।५। ५ आ. १०॥) तरतमपौ घः॥१।१।२१॥ (करणोकषयोजनाधरणम)् (अनटनवारणाधकरणम)् (१९६ आेपवातकम्॥१॥) ॥*॥ घसंायां नदतरे तषेधः॥*॥ (भायम)् घसंायां नदतरे तषेधो वतयः। नयातरो नदतरः॥ (१९७ समाधानवातकथमखडम्॥५॥ ॥*॥ घसंायां नदतरेऽतषेधः॥*॥ (भायम)् घसंाया नदतरेऽतषेधः, अनथकः तषेधोऽतषेधः॥ पातजलमहाभायम ् - 242 - (भायम)् घसंा कमान भवत?। (१९७ समाधानहेतुवातकवतीयखडम्॥२॥) ॥*॥तरहणं यौपदेशकम॥् *॥ (भायम)् औपदेशकय तरपो हणम्। न चैष उपदेशे तरशदः॥ (आेपभायम)् कं वतयमेतत?् ॥ (समाधानभायम)् नह॥ (आेपभायम)् कथमनुयमानं गंयत?े ॥ (साितसमाधानभायम)् इह ह याकरणे सववेव सानुबधकहणेषु पमाीयत-ेयायैतूपमत। पनहच शदय नातरेण लौककं योगम्। तिमंच लौकके योगे सानुबधकानां योगो नातीत कृवा वतीयः योग उपायते॥ कोऽसौ?॥ उपदेशो नाम। न चैष उपदेशे तरशदः। (घसंायुपगमेऽप दोषाभावदशकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 243 - अथ वाऽवय घसंा को दोषः?॥ (दोषदशनभायम)् घादषु नया वो भवतीत ववं सयेत॥ (समाधानभायम)् समानाधकरणेषु घादिवयेवं तत्॥ (आेपभायम)् यदा तह सैव नद, स एव तरतदा ानोत॥ (समाधानभायम)् ीलगेषु घादिवयेवं तत्॥ अवयं चैतदेवं वेयम्। समानाधकरणेषु घादिवयुयमाने इह सयेत- महषी पमव, ामणी पमवेत॥ तरतमपौ घः॥२१॥
पातजलमहाभायम ् - 244 - २० संयासंासूम् ॥१।१।५ आ.११॥ बहुगणवतुडत संया॥१।१।२२॥ (लोकससंयावाचनां संयावसाधनाधकरणम)् (१९८ आेपवातकथमखडम्॥१॥) ॥*॥ संयासंायां संयाहणं [संयासंययाथम]्॥*॥ (भायम)् संयासंायां संयाहणं कतयम्। बहुगणवतुडतयः संयासंा भवित, संया च संयासंा भवतीत वतयम्॥ कं योजनम?् ॥ ‘‘संयासंययाथम’्’. एकादकायाः संयायाः संयादेशेषु संयेयेष संययो यथा यात्॥ (आेपबाधकभायम)् ननु चैकादका संया लोके संयेत तीता। तेनायाः संयादेशेषु संयासंययो भवयत॥ (आेपसाधकभायम)् एवमप कतयम्॥ कं योजनम?् ॥ (१९८ इतरथा यसंययोऽकृमवायथा लोके॥*॥) (भायम)् अयमाणे ह संयाहणे एकादकायाः संयायाः संयेयेष संययो न यात्। कं कारणम?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 245 - अकृमवात्। बवादनां कृमा संा। ‘‘कृमाकृमयोः कृमे कायसंययो भवत’’॥ यथा लोके॥ तयथा-लोके-‘गोपालकमानय’ ‘कटजकमानय’ इत ययैषा संा भवत स आनीयते, न यो गाः पालयत, यो वा कटे जातः॥ (आेपभायम)् यद तह कृमाऽकृमयोः कृमे कायसंययो भवत, ‘‘नदपौणमायाहायणीयः’’ इयाप सयेत॥ (समाधानभायम)् पौणमायाहायणीहणसामयान भवयत॥ (आेपभायम)् तवशेषेयतह ानोत। (समाधानभायम)् एवं तह आचायवृितापयत-‘न तवशेषेयो भवत’ इत। यदयं वपाशदं शरभृतषु पठत॥ (आेपभायम)् इह तह ानोत-‘नदभच’’ इत॥ (समाधानभायम)् बहुवचननदशान भवयत॥ (आेपभायम)् वपवधतह ानोत। पातजलमहाभायम ् - 246 - (समाधानभायम)् बहुवचननदशादेव न भवयत॥ (उपसंहारभायम)् एवं च न चेदमकृतं भवत-‘‘कृमाकृमयोः कृमे कायसंययः’’ इत। न च किचोषो भवत॥ (१९९ आेपसाधकवातकम्॥२॥) ॥*॥ उतराथ च॥*॥ (भायम)् उतराथ च संयाहणं कतयम्॥ ‘‘णाता ष। षकारनकारातायाः संयायाः षसंा यथा यात। इह मा भूत-् पामानो वुष इत॥ (आेपनराकरणभायम)् इहाथन तावनाथः संयाहणेन॥ (आेपमारणभायम)् ननु चोतम-्*इतरथा यसंययोऽकृ मवायथा लोके * इत?॥ (आेपपरहारभायम)् नैष दोषः। अथाकरणावा लोके कृमाकृमयोः कृमे कायसंययो भवत। अथ वाऽयैवसंकेन भवत। कृतं वा त भवत- इदमेवंसंकेन कतयमत। आतचाथात् करणावा। अग ह भवान् ायं पांशुलपादमकरणमागतं वीतु- गोपालकमानय, कटजकमानयेत। उभयगततय भवत। साधीयो वा यिटहतं गमयत। पातजलमहाभायम ् - 247 - (आेपसाधकभायम)् यथैव तयथाकरणावा लोके कृमाकृमयोः कृमे कायसंययो भवत, एवमहाप ानोत। जानात यसौ बवादनामयं संा कृतेत। (समाधानसाधकभायम)् न यथा लोके, तथा याकरणे। उभयगतः पुनरह भवत॥ (उभयगयुदाहरणभायम)् अयाप नावयमहैव। तयथा ‘‘कतुरिसततमं कम’’ इत कृमा कमसंा। कमदेशेषु चोभयगतभवत-‘‘कमण वतीया’ इत कृ मय हणात,् ‘‘कतर कमयतहार’े ’ इयाकृमय॥ (उभयगयुदाहरणभायम)् तथा ‘‘साधकतमं करणम’्’ इत कृ मा करणसंा। करणदेशेषु चोभयगतभवत- ‘‘कतृकरणयोतृतीय’ा’ इत कृ मय हणम,् ‘शदवैरकलहाकवमेघेयः करणे’’ इयाकृमय॥ (उभयगयुदाहरणभायम)् तथा- ‘आधारोऽधकरणम’् इत कृ मा अधकरणसंा॥ आधकरणदेशेषु चोभयगतभवत- ‘‘सतयधकरणे च’’ इत कृ मय हणम,् ‘‘वतषं चानधकरणवाच’’ इयाकृ मय॥ (समाधानातरभायम)् अथ वा-नेदं संाकरणम्। तवदतदेशोऽयम-ब् हु गणवतुडतयः संयाववतीत॥ (आेपभायम)् पातजलमहाभायम ् - 248 - स तह वतनदशः कतयः॥ (समाधानभायम)् न कतयः॥ (आेपसाधकभायम)् न यतरेण वतमतदेशो गयते॥ (आेपबाधकभायम)् अतरेणाप वतमतदेशो गयते। तयथा ‘‘एष मदतः’’ अमदतं मदत इयाह ते मयामहे मदतवदयं भवतीत। एवमहायसंयां संयेयाह, संयावदत गयते। (समाधानातरभायम)् अथवाऽऽचायवृितापयत-‘भवयेकादकायाः संयायाः संयादेशेषु संयय’ इत। यदयं ‘‘संयाया अतशदतायाः कन’्’ इत तशदतायाः तषेधं शाित॥ कथं कृ वा ापकम?् ॥ न ह कृमा यता शदता वा संयाऽित॥ (समाधानभायम)् ननु चेयमित डतः॥ (समाधानसाधकभायम)् यतह शदतायाः तषेधं शाित॥ (संपूणसूापकतायुपगमभायम) ् यचाप यतायाः तषेधं शाित। पातजलमहाभायम ् - 249 - (आेपमारणभायम)् ननु चोतम*् -‘डयथमेतत् यात’ ् इत॥ (समाधानभायम)् ‘‘अथवहणे नानथकय’’ इत अथवतितशदय हणम्। न च डतेितशदोऽथवना ्। (समाधानातरभायम)् अथ वा महतीयं संा यते। संा च नाम यतो न लघीयः॥ कु त एतत?् ॥ लवथ ह संाकरणम्॥ त महयाः संायाः करण एतयोजनम-अ् वथसंा यथा वायेत- संयायते अनया संयेत। एकादकया चाप संयायते॥ (वतीययोजनयायानभायम)् उतराथन चाप नाथः संयाहणेन। इदं कृ तमुतरानुवतयते॥ (आेपभायम)् इदं वै संाथम,् उतर च संवशेषणेनाथः॥ न चायाथ कृतमयाथ भवत। न खवययकृतमनुवतनादयवत। न ह गोधा सपती सपणादहभवत॥ (आेपथमयुितसमाधानभायम)् यतावदुयत-े न चायाथ कृ तमयाथ भवतीत। अयाथमप कृ तमयाथ भवत। तयथा- शायथ कु याः णीयत,े तायच पानीयं पीयत,े उपपकृ तू यते च, शालयच भायते॥ (आेपवतीययुितसमाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 250 - यदयुयत-े न खवययत् कृ तमनुवतनादयवत। नह गोधा सपती सपणादहभवतीत। भवे-येवेतदेवं यात्। शदतु खलु। येन येन वशेषणाभसंबयत, े तय तय वशेषको भवत। (समाधानयुयतरभायम)् अथ वा- सापेोऽयं [‘‘णाता’’ इत] नदशः यते। न चायिकंचदपेयमित। ते संयामेवापेयामहे॥ (२०० आेपवातकम्॥३॥) ॥*॥ अयधहणं च समासकिवयथम्॥*॥ (भायम)् अयधहणं च कतयम्॥ कं योजनम?् ॥ समासकिवयथम्। समासवयथम, ् किवयथ च॥ समासवयथ तावत-् अयधशूपम्॥ किवयथम-् अयधकम्। (२०१ आेपयोजनवातक म)् ॥४॥ ॥*॥ लुक चाऽहणम्॥*॥ (भायम)् लुक चायधहणं न कतय ं भवत-‘‘अयधपूववगोलगु संायाम’्’ इत। ‘‘ वगोः’’ इयेव सम्। (२०२ आेपवातकम्॥५॥) पातजलमहाभायम ् - 251 - ॥*॥ अधपूवपदच पूरणययातः॥*॥ (भायम)् अधपूवपदच पूरणययातः सयासंो भवतीत वतयम्॥ कं योजनम?् ॥ समासकिवयथमेव। समासवयथ किवयथ च। समासवयथ तावत-्अधपचमशूपम्॥ किवयथम-्अधपचमकम्॥ (२०३ आेपवातकम्॥६॥) ॥*॥ अधकहणं चालुक समासोतरपदवृयथम्॥*॥ अधकहणं चालुक कतयम्॥ कं योजनम?् ॥ समासोतरपदवृयथम ।् समासवयथमुतरपदवृयथ च। समासवयथ तावत-्अधकषािटकः। अधकसाततकः॥ उतरपदवृयथम-्अधकषािटकः अधकसाततकः॥ अलुकत कमथम?् ॥ अधकषािटकः। अधकसाततकः॥ (२०५ आेपयोजनवातकम्॥७॥) ॥*॥ बहुीहौ चाहणम्॥*॥ (भायम)् बहुीहौ चाधकशदय हणं न कतयं भवत। ‘‘संययाऽययासनादूराध-कसंयाः सयेये’’ इत। संयेयेव सम्॥ पातजलमहाभायम ् - 252 - (२०५ यायानवातकथमखडम्॥८॥) ॥*॥ बवादनामहणम्॥*॥ (भायम)् बवादनां हणं शयमकतुम्॥ (आेपभायम)् केनेदानीं संयादेशेषु संयासंययो भवयत?॥ (३०३ यायानसाधकवातकवतीयखडम् ॥८॥) ॥*॥ ापकािसम्॥*॥ (भायम)् ापकात् समेतत्॥ ापकं कम?् ॥ यदयं-‘‘वतोरवा’’ इत संयाया वहतय कनोववतादटं शाित॥ (आेपभायम)् वतोरेव तापकं यात्॥ (समाधानभायम)् नेयाह। योगापें ापकम ्॥ बहुगण॥२२॥
पातजलमहाभायम ् - 253 - (१३ षसंासूम्॥१।१।५ आ. १२॥) णाता ष॥१।१।२३॥ (अनटापतीटानुपपितनराकरणाधकरणम)् (२०७ आेपवातकम्॥१॥) ॥*॥ षसंायामुपदेशवचनं [शतायटनोनुनुडथम]॥् *॥ (भायम)् षसंायामुपदेशहणं कतयम्। उपदेशे षकारनकाराता संया षसं ा भवतीत वतयम्॥ कं योजनम?् ॥ शतायटनोनु नुडथम्। शतान सहाण । नुम कृ ते ‘‘णाता ष’’ इत ष संा ानोत। उपदेशहणान भवत। अटानामयाऽऽवे कृते षसंा न ानोत। उपदेशहणावत। (यायानभायम)् ॥*॥ उतं वा॥*॥ कमुतम?् ॥ इह तावछतान सहाणीत-‘सिनपातलणोवधरनमतं तवघातय’ इत॥ अटनोऽयुतम्॥ कमुतम?् ॥
- अटनो दघहणं षसंाापकमाकारातय नुडथम*् इत॥
(एकदेशसमाधानभायम)् अथवाऽऽकारोऽय नदयते-षकाराता नकाराता आकाराता च संया षसंा भवतीत। पातजलमहाभायम ् - 254 - (समाधानबाधकभायम)् इहाप तह ानोत-‘‘सधमादो युन एकाताः’’ एका इत॥ (समाधानसाधकभायम)् नैष दोषः। एकशदोऽयं बवथः। अयेव संयापदम-्तयथा-एको वौ बहव इत॥ अयसहायवाची तयथा- एकानयः, एकहलान, एकाकभः ुकैिजतमत। असहायैरयथः॥ अययाथ वतते। तयथा-‘जामेका रयूजमेका’ इत। अयेयथः॥ ‘सधमादो युन एकाताः’ अया इयथः॥ तयोऽयाथ वतते इयैष योगः॥ (समाधानबाधकभायम)् इह तह ानोत- ‘वायामटये वंशया च’ इत॥ (साितसमाधानातरभायम)् एवं तह सतमे योगवभागः करयत-े ‘‘अटाय औश’्’ ततः ‘‘षयः’’ षयच यदुतमटायोऽप तवत॥ ततो ‘‘लुक्’’ लुक् च भवत षय इत॥ (समाधानातरभायम)् अथ वा- उपरटा योगवभागः करयते- ‘‘अटन आ वभतौ’’। ततो ‘‘रायः’’ रायच वभतावाकारादेशो भवत। ‘‘हल’’ इयुभयोः शेषः॥ (आेपभायम)् ययेवम-् याटौ याटा इत न सयत, याटानौ याटान इत ानोत॥ (साितसमाधानभायम)् यथालणमयुते॥ णाता ष॥२३॥ पातजलमहाभायम ् - 255 -
(२२ षसंासूम् ॥१।१।५ आ. १३॥) डत च॥१।१।२४॥ (यायानभायम)् इदं डतहणं वः यत-े संयासंाया,ं षसंायां च। एकं शयमकतुम् । कथम?् ॥ यद तावत् संयासंायां यत, े षटसंायां न करयते॥ कथम?् . ‘‘णाता ष’’ इय डतीयनुवतयते॥ (यायानातरभायम)् अथ षसंायां यते संयासंायां न करयते॥ [कथम?् ]॥ ‘‘डत च’’ इय संयासंाऽयनुवतयते॥ डत च॥२४॥
(२३ नठासंासूम्॥१।१।५आ. १४) ततवतू नठा॥१।१।२५॥ (अनटापितनराकरणाधकरणम)् (२०७ आेपवातकम्॥१॥) ॥*॥नठासंायां समानशदतषेधः॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 256 - (भायम)् नठासंायां समानशदानां तषेधो वतयः। लोतो गत इत॥ (२०८ आेपबाधकवातकम्॥२॥) ॥*॥ नठासंायां समानशदातषेधः॥*॥ (भायम)् नठासंायां समानशदानामतषेधः। अनथकः तषेधः अतषेधः॥ (आेपभायम)् नठासंा कमान भवत?॥ (२०९ आेपबाधकहेतुवातकम्॥३॥) ॥*॥ अनुबधोऽयवकरः॥*॥ (भायम)् अनुबधः यते सोऽयवं करयत॥ (२१० आेपबाधकहेतुनराकरणवातकम्॥४॥) ॥*॥ अनुबधोऽयवकर इत चेन लोपात्॥*॥ (भायम)् अनुबधोऽयवकर इत चेत?् । तन। कं कारणम?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 257 - लोपात*् । लुयतेऽानुबधः। लुते चानुबध े नायवं भवत। तयथा- कतरेवदतय गृहम?् , ‘अदो यासौ काकः’ इत। उपतते काके नटं तगृहं भवत। एवमहाप लुतेऽनुबधे नटः ययो भवत॥ (आेपबाधकसाधकभायम)् ययप लुयत,े जानात वसौ-सानुबधकयेयं संा कृ तेत। तयथा-इतराप कतरेवदतय गृ हम?् ‘अदो यासौ काकः’इत। उपतते काके ययप नटं तगृ हं भवत, अतततमुेशं जानातीत॥ (२११ आेपवातकम्॥५॥) ॥*॥ सवपयासच॥*॥ सच वपयासः। ययप जानात, संदेहतु तय भवत-अयं स तशदो लोतो गत इत, अयं स तशदो लूनो गीण इत। तयथा इतराप ‘कतरेवदतय गृहम?् ॥’ ‘अदो यासौ काकः’ इत। उपतते काके ययप तमुेशं जानात संदेहतय भवत- इदं तगृ हमदं तगहृ मत। (आेपनराकरणभायम)् एवं तह- ( २१२ समाधानवातकभायम)् ॥*॥ कारककालवशेषात् सम्॥*॥ (भायम)् कारककालवशेषावुपादेयौ। भूते यतशदः कमण कतर भावे चेत। तयथा इतराप य एष मनुयः ेापूवकार भवत सोऽूवेण नमतेन ुवं नमतमुपादत-े वेदकां पुडरकं वा॥ पातजलमहाभायम ् - 258 - (आेपभायम)् एवमप ाकटयाप ानोत॥ (२१३ समाधानवातकम्॥७॥) ॥*॥ लुङ सजाददशनात्॥*॥ (भायम)् लुङ सजाददशनान भवयत॥ (आेपभायम)् य तह सजादयो न यत-े ाभतेत। (समाधानभायम)् यतेऽाप सजादयः॥ कं वतयमेतत?् ॥ न ह॥ कथमनुयमानं गंयत?े ॥ यथैवायमनुपदटान् कारककालवशेषानवगछत एवमेतदयवगतुमहत-य सजादयो नेत। ततवतू॥ (इत ीमगवपतजलवरचते महाभाये थमायाथमपादे पचममािनकम्॥)
पातजलमहाभायम ् - 259 - अथ थमायाय थमपादे षठमािनकम्। (अथ सवनामसंाकरणम)् (२६ सवनामसंासूम्॥१।१।६ आ. १) सवादन सवनामान॥१।१।२७॥ (तगुणाधकरणम)् (पूवपभायम)् ’सवादन ‘इत कोऽयं समासः? (समाधानभायम)् बहुीहरयाह॥ (अनुयोगभायम)् कोऽय वहः? (समाधानभायम)् सवशद आदयषां तान-इमानीत॥ ययेवं सवशदय सवनामसंा न ानोत। कं कारणम?् ॥ अयपदाथवाबहुीहेः। बहु ीहरयमयपदाथ वतत,े तेन यदयसवशदातय सवनामसंा ानोत। तयथा-‘ चगुरानीयताम् इयुते यय ता गावो भवित स आनीयत,े न गावः॥ पातजलमहाभायम ् - 260 - नैष दोषः, भवत ह बहुीहौ तगुणसंवानमप। तयथा-‘चवाससमानय’ ‘लोहतोणीषा ऋिवजः चरित’ इत तगुण आनीयत,े तगुणाच चरित॥ (सवन ामपदसाधुवाधकरणम)् (आपे भायम)् इह सवनामानीत ‘पूवपदासंायामगः’ इत णवं ानोत, तय तषेधो वतयः॥ (२१४ समाधानवातकम्॥१॥) ॥*॥ सवनामसंायां नपातनाणवाभावः॥ (भायम)् सवनामसंायां नपातनाणवं न भवयत॥ (आेपभायम)् कमेतिनपातनं नाम?॥ (तबदभायम)् अथ कः तषेधो नाम?॥ (तबयुतरभायम)् अवशेषेण कं चदुवा वशेषेण ‘न’ इयुयत,े त यतमाचाययाभायो गयत-े ‘इदं न भवत’ इत॥ (समाधानभायम)् नपातनमयेवजातीयकमेव। अवशेषेण णवमुवा वशेषेण नपातनं यत,े त यतमाचाययाभायो गयते-‘इदं न भवत’ इत॥ पातजलमहाभायम ् - 261 - (आेपभायम)् ननु च-नपातनाचाणवं यात,् यथाातं च णवम्॥ (तबदभायम)् कमयेऽयेवं वधयो (भवित)?॥ (तबयुतरभायम)् भवित॥ (आेपभायम)् इह-‘इको यणच’ इत वचना यण ् यात्। यथाातचेक् ूयेत॥ (समाधानभायम)् नैष दोषः। अय वशेषः। षया नदशः यते। षठ च पुनः थाननं नवतयत॥ (आेपभायम)् इह तह ‘कतर शप’् ‘दवादयः यन’् इत वचनाच यन् यात्। यथाातचश प् ूयेत॥ (समाधानभायम)् नैष दोषः। शबादेशाः यनादयः करयते॥ (आेपभायम)् तत् तह शपो हणं कतयम?॥् (आेपबाधकभायम)् न कतयम्। कृतमनुवतते॥ व कृ तम?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 262 - ‘कतर शप’् इत॥ (आेपसाधकभायम)् तवै थमानदटम्। षठनदटेन चेहाथः॥ (आेपबाधकभायम)् दवादय इयेषा पचमी शबत थमायाः षठं कपययत ‘तमादयुतरय’ इत॥ (आेपसाधकभायम)् ययवधरयम ्। न च ययवधौ पचयः किपका भवित॥ (आेपबाधकभायम)् नायं ययवधः। वहतः ययः। कृतचानुवतते॥ (आेपभायम)् इह तह- अययसवनानामकच् ाक् टे’ः इत वचनाचाकच् या, यथाातच कः ूयेत॥ (समाधानभायम)् नैष दोषः, नााते ह के ऽकजारयत,े स बाधको भवयत॥ (साितसमाधानभायम)् नपातनमयेवंजातीयकमेव। नााते णव े नपातनमारयत,े तवाधकं भवयत॥ (आेपभायम)् यद तह नपातनाययेवंजातीयकान भवित, समतते दोषो भवत। इहाये वैयाकरणाः समतते वभाषा लोपमारभत-े ‘समो हतततयोवा’ इत। सततम-् संततम,् सहतम-् संहतमत। पातजलमहाभायम ् - 263 - इह पुनभवािनपातनाच लोपमछत ‘अपरपराः यासातये’ इत। यथाातं चालोपम-् संततमत। एतन सयत॥ (साितसमाधानभायम)् कतयोऽ यनः। बाधकायेव ह नपातनान भवित॥ (संोपसजनवारणाधकरणम)् (२१५ आेपवातकम्॥२॥) ॥*॥ संोपसजनतषेधः॥*॥ संोपसजनीभूतानां सवाद नां तषेधो वतयः। सव नाम किचतमै सवाय देह। अतसवाय देह॥ (आेपभायम)् स कथं कतयः?॥ (२१६ समाधानवातकम्॥३॥) ॥*॥ पाठापयुदासः पठतानां संाकरण्॥*॥ (भायम)् पाठादेव पयुदासः कतयः। शुानां पठतानां संा कतया। सवाद न सवनामसंान भवित, संोपसजनीभूतान न सवादन॥ (आेपभायम)् कमवशेषेण?॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 264 - नेयाह। वशेषेण च॥ (भायम)् कं योजनम?् ॥ (२१७ योजनवातकम्॥४॥) ॥*॥ सवायानतयकायाथम्॥*॥ (भायम)् सवादनामानतयण यदुयत े काय तदप संोपसजनीभूतानां मा भूदत॥ (नभायम)् कं योजनम् ?॥ (२१८ योजनवातकम्॥५॥) ॥*॥ योजनं डतरादनामभावे॥*॥ (भायम)् डतरादनामभावे योजनम्। अतातमदं ामणकुलं कतर-अतकतरं ामणकुलमत॥ (२१९ योजनवातम॥् ६॥) ॥*॥ यदादवधौ च॥*॥ (भायम)् यदादवधौ च योजनम ् । अतातोऽयं ामणतम=्अतत ामण इत॥ (संातषेधयायानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 265 - संातषेधतावन वतयः। उपरटायोगवभागः करयते- ‘पूवपरावरदणोतरापराधराण यवथायाम्।’ ततः-‘असंायाम’् इत। सवादनीयेवं यायनुातान, असंायां तान टयान॥ (उपसजनतषेधयायानभायम)् उपसजनतषेधच न कतयः। ‘अनुपसजनात’ ् इयेष योगः यायायते। तमेवमभसंभयामः- अनुपसजन अ अदत॥ कमदम=् अ अदत?॥ अकाराकारौ शयमाणावनुपसजनय टयौ॥ (आेपभायम)् ययेवम् अतयुम अयम इत न सयत॥ (समाधानभायम)् िलटानदशोऽयम-् अनुपसजन अ अ अदत। अकारा अकाराकारौ शयमाणावनुपसजनय टयौ॥ (एकदेशसमाधानातरभायम)् अथवा-अगाधकारे यदुयत,े गृयमाणवभतेतवत॥ (समाधानबाधकभायम)् ययेवम,् परमपच परमसत ‘षयो लुग’ ् इत लुग् न ानोत॥ (समाधानसाधकभायम)् नैष दोषः। षधान एष समासः॥ पातजलमहाभायम ् - 266 - (समाधानबाधकभायम)् इह तह- यसना ामणेन, अन न ानोत॥ (समाधानसाधकभायम)् सतमीनदटे यदुयते, कृतवभतौ तवत॥ (समाधानबाधकभायम)् ययेवम,् अतत अततदौ अततद इत अवं ानोत॥ तचाप वतयम्॥ (समाधानसाधकभायम)् न वतयम्। इह ताव-‘अडतरादयः पचयः’ इत पचमी, अगयेत षठ, ताशयं व(भन) वभितवा डतरादय इत पचयाऽगं वशेषयतुम्। त कमयछयं वशेषयतुमयदतो वहतायया-डतरादयो यो वहत इत॥ (समाधानसाधकभायपरशटम)् इहेदानीम-् ‘अिथदधसयणामनङुदातः’ इत, यदादनामो भवतीत। अयादनामयेषा षठ, अगयेयप। यदादनामयप षठ, अगयेयप। त कामचारः गृयमाणेन वा वभितं वशेषयतुमगेन वा। यावता कामचारः। इह ताव ‘अिथदधसयणामनङुदातः’ इयगेन वभितं वशेषययामः, अयादभरनङम् अगय वभतावन भवत, अयादनामत॥ इहेदानीं यदादनामो भवतीत, गृयमाणेन वभितं वशेषययामः, अगेनाकारम-् यदादनां वभतावो भवत, अगयेत॥ (समाधानबाधकभायम)् ययेवम,् ‘ अतसः’ अवं न ानोत॥ पातजलमहाभायम ् - 267 - (समाधानसाधकभायम)् नैष दोषः, यदादधान एष समासः॥ (साितभायम)् अथवा-नेदं संाकरणम,् पाठवशेषणमदम-्सवषां यान नामान तान सवादन। संोपसजने च वशेषेऽवतठेते॥ (समाधानबाधकभायम)् ययेवम,् संायं यकाय तन सयत-‘सवनानः म’ै ‘आम सवनानः सु’ इत। (समाधानसाधकभायम)् अवथहणं त वायत-े सवषां यनाम तसवनाम। सवनान उतरय डेः मै भवत। सवनान उतरयामः सु भवत॥ (समाधानबाधकभायम)् ययेवम,् सकलं कृ नं जगदयाप ानोत। एतेषां चाप शदानामेकै कय स स वषयः तिमंतिमिवषये यो यः शदो वतत,े तय तय तिमंतिमवतमानय सवनामकाय ानोत॥ (समाधानसाधकभायम)् एवं तयुभयमनेन यत-े पाठचैव वशेयत,े संा च॥ (आेपभायम)् कथं पुनरेके न यनेनोभयं लयम?् ॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 268 - लयमयाह। (कथम ् ?)॥ एकशेषनदशात्॥ एकदेशनदशोऽयम-् सवादन च सवादन च सवादन। सवनामान च सवनामान च सवनामान। सवादन सवनामसंान भवित। सवषां यान च नामान तान सवादन। संोपसजने च वशेषेऽवतठेते॥ (समाधानातरभायम)् अथवा- महतीयं संा यते। संा च नाम यतो न लघीयः॥ कु त एतत?् ॥ लवथ ह संाकरणम्॥ त महयाः संायाः करणे एतयोजनम-अ् वथसंा यथा वायेत- सवादन सवनामसंान भवित। सवषां नामानीत चातः सवनामान। संोपसजने च वशेषेऽवतठेते॥ (उभयशदपाठयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् अथोभय सवनामवे कोऽथः?॥ (२२० समाधानवातकम्॥७॥) ॥*॥ उभय सवनामवेऽकजथः॥*॥ (भायम)् उभय सवनामवेऽकजथः पाठः यते। उभकौ॥ पातजलमहाभायम ् - 269 - (आेपभायम)् कमुयतेऽकजथ इत। न पुनरयायप सवनामकायाण ?॥ (२२१ समाधानहेतुवातकम्॥८॥) ॥*॥ अयाभावो ववचनटािवषयवात्॥*॥ अयेषां सवनामकायाणामभावः॥ कं कारणम?् ॥ ववचनटािवषयवात्। उभशदोऽयं ववचनटािवषयः। अयान च सवनामकायायेकवचनबहुवचनेषूयते॥ (आेपभायम)् यदा पुनरयमुभशदो ववचनटािवषयः। क इदानीमयाय भवत?॥ (२२२ समाधानवातकम्॥९॥) ॥*॥ उभयोऽय॥*॥ (भायम)् उभयशदोऽयाय भवत। उभये देवमनुयाः, उभयो मणरत। (आेपभायम)् कं च या ययाकज् न यात?् ॥ (समाधानभायम)् कः सयेत॥ (आेपभायम)् पातजलमहाभायम ् - 270 - कचेदानीं काकचोवशेषः?॥ (समाधानभायम)् ‘उभशदोऽयं ववचनटािवषयः’ इयुतम्। ताकच सयकचतमयपततवाछयते एतवत-ुं ववचनपरोऽयमत। के पुनः सत नायं ववचनपरः यात्। त ववचनपरता वतया॥ (आेपभायम)् यथैव तह के सत नायं ववचनपरः, एवमायप सत नायं ववचनंपरः यात्। ताप ववचनपरता वतया॥ (२२३ समाधानवातकम्॥१०॥) ॥*॥ अवचनादाप तपरवानम्॥*॥ (भायम)् अतरेणाप वचनमाप ववचनपरोऽयं भवयत॥ (आेपभायम)् कं वतयमेतत?् ॥ (समाधानभायम)् न ह॥ (आेपभायम)् कथमनुयमानं गंयते?॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 271 - एकादेशे कृते ववचनपरोऽयमतादवावेन॥ (२२४ यायानवातकम्॥११॥) ॥*॥ अवचनादाप तपरवानमत चेकेऽप तुयम्॥*॥ (भायम)् अवचनादाप तपरवानमत चेकेऽप अतरेण वचनं ववचनपरो भवयत॥ कथम?् ॥ ‘वाथकाः ययाः कृततोऽवशटा भवित’ इत कृतहणेन वाथकानामप हणं भवत॥ (भवछदय गणे पाठयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् अथ भवतः सवनामवे कान योजनान?॥ (२२५ समाधानवातकम्॥१२॥) ॥*॥ भवतोऽकछेषावान॥*॥ (भायम)् भवतोऽकछेषावान योजनान॥ अकच् भवकान्॥ शेषः स च भवांच भवतौ॥ आवभवागत॥ (आेपभायम)् कं पुनरदं परगणनम,् आहोिवदुदाहरणमाम?् ॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 272 - उदाहरणमामयाह तृतीयादयोऽप यते। ‘सवनानतृतीया च’- भवता हेतुना, भवतो हेतोरत। सवादन॥२३॥
(२५ सवनामसंासूम्॥१।१।६ आ. २॥) वभाषा दसमासे बहुीहौ॥१।१।२७॥ (ततपदयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् दहणं कमथम?् ॥ (समाधानभायम)् ‘न बहु ीहौ’ इत तषेधं वयत। त न ायत-े ‘व वभाषा, व तषेध’ इत। दहणे पुनः यमाणे न दोषो भवत- ‘दगुपदटे वभाषा, अय तषेधः’॥ (आेपभायम)् अथ समासहणं कमथम?् ॥ (समाधानभायम)् समास एव यो बहुीहत यथा या। बहुीहवावेन यो बहुीहत मा भूदत। दणदणयै देह॥ (आेपभायम)् अथ बहु ीहहणं कमथम?् ॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 273 - ववे मा भूत-्दणोतरपूवाण ामत?॥ (समाधाननराकरणभायम)् नैतदित योजनम् ‘ववे च’ इत तषेधो भवयत. (समाधानसाधकभायम)् नााते तषेधे इयं वभाषा आरयते। सा यथैव ‘न बहुीहौ’ इयेतं तषेधं बाधते। एवं ‘ववे च’ इयेतमप बाधेत॥ (समाधानबाधकभायम)् न बाधते॥ कं कारणम?् ॥ येन नााते तय बाधनं भवत। न चााते ‘न बहुीहौ’ इयेतिमनतषेधे इयं वभाषा आरयते। ‘ववे च’ इयेतिमन् पुनः ाते चााते च॥ (समाधानबाधकातरभायम)् अथवा ‘पुरतादपवादाअनतरािवधीन् बाधत, े नोतरान’् इयेवमयं वभाषा ‘न बहु ीहौ’ इयेतं तषेधं बाधयते, ‘ववे च’ इयेतं तषेधं न बाधयते॥ (समाधानबाधकातरभायम)् अथवेदं तावदयं टयः,- इह कमान भवत-या पूवा सोतरा अयोमुधय सोयं पूवतर उमुधः तमै पूवतराय देहत?॥ लणतपदोतयोः तपदोतयैवेत॥ (उपसंहारयायानभायम)् ययेवं नाथ बहुीहहणेन॥ पातजलमहाभायम ् - 274 - (आेपभायम)् ववे कमान भवत?॥ (समाधानभायम)् लणतपदोतयोः तपदोतयैवेत॥ (योजनातरभायम)् उतराथ तह बहुीहहणं कतयम्॥ (बाधकभायम)् न कतयम्। यते तैव- ‘न बहुीहौ’ इत॥ (साधकभायम)् वतीयं कतयम्। बहु ीहरेव यो बहु ीहतैव यथा यात्। बहु ीहवावेन यो हबु ीहत मा भूत-्एकै कमै देह॥ (बाधकभायम)् एतदप नाित योजनम्। समास इत वतते। तेन बहु ीह वशेषययाम- ः समासो यो बहुीहरत॥ (एकदेशभायम)् इदं तह योजनम-् अवयवभूतयाऽप बहु ीहेः तषेधो यथा यात, ् इह मा भूत-् वमतरमेषां त इमे वातराः वसनमतरमेषां त इमे वसनातराः वातराच वसनातराच वातरवसनातराः॥ वभाषादसमासे॥२७॥
पातजलमहाभायम ् - 275 - (२६ सवनामसंानषेधसूम्॥१।१।६ आ. ३॥) न बहुीहौ॥१।१।२८॥ (सूयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् कमुदाहरण?् ॥ (समाधानभायम)् यववाय॥ (समाधानबाधकभायम)् नैतदित योजनम्। सवायतय बहु ीहेः तषेधेन भवतयम।् वयत चैतत-् बहु ीहौ सवनामसंययोपसंयानम् इत। त ववयायेत भवतयम ्॥ (समाधानातरभायम)् इदं तह- ययाय ययाय॥ (समाधानबाधकभायम)् ननु चााप सवनान एव पूवनपातेन भवतयम्॥ (समाधानसाधकभायम)् नैष दोषः। वययेतत,्-संयासवनानोय बहु ीहः परवात संयायाः पूवनपातो भवतीत॥ (पूवतसमाधानायुपगमभायम)् इदं चायुदाहरणम-्यववाय॥ (बाधकमारणम)् पातजलमहाभायम ् - 276 - ननु चोतम-् ववयायेत भवतयमत॥ (बाधकनराकरणभायम)् वययेतत-् वा यय इत। (मतातरदशनभायम)् न खवयवयं सवायतयैव बहुीहेः तषेधेन भवतयम्॥ कं तह?॥ असवायतयाप भवतयम्॥ कं योजनम?् ॥ अकज् मा भूदत॥ (आेपभायम)् कं च या ययाकच् यात?्॥ (समाधानभायम)् को न यात्॥ (आेपभायम)् कचेदानीं काकचोवशेषः?॥ (समाधानभायम)् यजनातेषु वशेषः-अहकं पता यय मकिपतृकः, वकं पता यय वकिपतृक इत ानोत॥ मकपतृकः वकपतृक इत चेयते॥ (आेपभायम)् पातजलमहाभायम ् - 277 - कथं पुनरछताऽप भवता बहरगेण तषेधेनातरगो वधः शयो बाधतुम?् ॥ (समाधानभायम)् अतरगानप वधीन् बहरगो वधबाधते गोमिय इत यथा॥ (टातवैषयेण समाधानबाधकभायम)् यते त यनः-‘ययोतरपदयोच’ इत॥ (टातसायेन समाधानसाधकभायम)् ननु चेहाप यत-े ‘न बहु ीहौ’ इत॥ (वैययपरहारेण समाधानबाधकभायम)् अययदेतय वचने योजनम्॥ कम?् ॥ यववाय॥ (वैययिथया समाधानसाघकभायम)् उपसजनतषेधेनायेतिसम्॥ (मतातरेण सामाधानातरभायम)् अयं खवप बहुीहरयेव ाथमकिपकः। यिमनैकपयमैकवयमेकवभितकवं च। अित तादयाताछयम-् बहु ीयथान पदान बहु ीहरत। तयतादयाछयं तयेदं हणम् ॥ (यायानभायम)् गोनदयवाह- ‘अकवरौ तु कतयौ यगं मुतसंशयौ।’ पातजलमहाभायम ् - 278 - वकिपतृको मकिपतृक इयेव भवतयमत॥ (यूनतापरहाराधकरणम)् (२२६ आेपवातकम्॥१॥) ॥*॥ तषेधे भूतपूवयोपसंयानम्॥*॥ तषेधे भूतपूवयोपसंयानं कतयम्। आयभो ूतपूव आयपूवः आयपूवाय देहत॥ (२२७ आेपसमाधानवातकम्॥२॥) ॥*॥ तषेधे भूतपूवयोपसंयानमनथयं पूवादनां यवथायामत वचनात्॥*॥ (भायम)् तषेधे भूतपूवयोपसंयानमनथकम्॥ कं कारणम?् ॥ पूवादनां यवथायामतवचनात्। पूवादनां यवथायां सवनामसंोयते। न चा यवथा गयते॥ न बहुीहौ॥२८॥
(२७ सवानामसंानषेधसूम्॥१।१।६ आ. ४॥) तृतीयासमासे॥१।१।२९॥ (इटानुपपतनराकरणाधकरणम)् (आेपभायम)् समास इत वतमाने पुनः समासहणं कमथम?् ॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 279 - अयं तृतीयासमासोयेव ाथमकिपकः। यिमनैकपयमैकवयमेकवभितकवं चेत। अित च तादयाताछयम-् तृतीयासमासाथान पदान तृतीयासमास इत। तयतदा याताछयं तयेदं हणम्॥ (समाधानातरभायम)् अथवा समास इत वतमाने पुनः समासहणयैतयोजनम-् योगागं यथोपजायेत। सत च योगागे योगवभागः करयत-े ‘तृतीया’ तृतीयासमासे सवादन सवनामसंान न भवित। मासपूवाय देह, तृतीयायाः सवादन सवनामसंान न भवित। मासेन पूवाय देह, संवसरेण पूवाय देहत॥ तृतीया स- ॥२९॥ (२८ वदे सवनामसंावकपसूम्॥१।१।६ आ. ५॥) वभाषा जस॥१।१।३१॥ (अनटापितनराकरणाधकरणम)् (भायम)् जसः काय त वभाषा॥ अकिझ न भवत, [‘वदे च’ इत तषेधात]्॥ वभाषा जस॥३१॥
पातजलमहाभायम ् - 280 - (२९ जस सवनामसंावकपनसूम् ॥१।१।६ आ. ६॥) पूवपरावरदणोतरापराधराण यवथायामसंायाम ्॥१।१।३३॥ (गणपाठ-सूपाठयोः कालनणयाधकरणम)् (२२८ आेपवातकम्॥१॥) ॥*॥ अवरादनां च पुनः सूपाठे हणानथयं गणे पठतवात्॥*॥ (भायम)् अवरादनां च पुनः सूपाठे हणमनथकम्। कं कारणम?् ॥ गणे पठतवा। गणे येतान पयते॥ (आेपबाधकभायम)् कथं पुनायत-े स पूवः पाठः, अयं पुनः पाठ इत?॥ (आेपसाधकभायम)् तान ह पूवादन इमायवरादन॥ (आेपबाधकभायम)् इमायप पूवादन॥ (आेपसाधकभायम)् एवं तयाचायवृितापयत- ‘स पूवः पाठः, अयं पुनः पाठः’ इत। यदयं ‘पूवादयो नवयो वा’ इत नवहणं करोत। नवैव ह पूवादन॥ पातजलमहाभायम ् - 281 - (समाधानभायम)् इदं तह योजनम-् यवथायामसंायामत वयामीत॥ (समाधानबाधकभायम)् एतदप नाित योजनम्। एवंवशटायेवतै ान गणे पठयते॥ (समाधानभायम)् इदं तह योजनम-् यादपयुदासेन पयुदासो मा भूदत॥ (समाधानबाधकभायम)् एतदप नाित योजनम्। आचायवृितापयत- नैषां यादपयुदासेन पयुदासो भवतीत। यदयं ‘पूवासम’ ् इत नपातनं करोत॥ वातककारच पठत*जभावादत चेदुतराभावादपवादसग* इत॥ (समाधानभायम)् इदं तह योजनम-्जस वभाषां वयामीत॥ पूवपरावरदणोतरापराधराण॥३३॥
पातजलमहाभायम ् - 282 - (३० सवनामसंावकपनसूम्॥१।१।६॥ आ. ७॥) वमातधनायायाम ्॥१।१।३४॥ (आयाहणयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् आयाहणं कमथम?् ॥ (समाधानभायम)् ातधनपयायवाची यः वशदतय यथा या। इह मा भूत-्वे पुाः वाः पुाः, वे गावः वा गावः॥ वमातधनायायाम ्॥३५॥
(३१ सवनामसंावकपनसूम्॥१।१।६ आ. ८॥) अतरं बहयगोपसंयानयोः॥१।१।३५॥ (उपसंयानहणयोजनाधकरणम)् (२२९ यायानाेपवातकम्॥१॥) ॥*॥ उपसंयानहणमनथकं बहयगेण कृतवात्॥*॥ (भायम)् उपसंयानहणमनथकम्। कं कारणम?् ॥ ‘बहयगेण कृतवात्। बहयग इयेव सम्॥ (२३० यायानबाधकवातकम्॥२॥) पातजलमहाभायम ् - 283 - ॥*॥ न वा शाटकयुगायथम्॥*॥ (भायम)् न वाऽनथकम्। कं कारणम?् । ‘शाटकयुगायथम’।् शाटकयुगायथ तहदं वतयम्। यैतन ायत- े कमतरयं कमुतरयमत॥ (यायानसाधकभायम)् अाप य एष मनुयः ेापूवकार भवत। नातं तय भवत-इदमतरयमदमुतरयमत॥ (अनटापितपरहाराधकरणम)् (२३१ आेपवातकम्॥३॥) ॥*॥ अपुर॥*॥ (भायम)् अपुरत वतयम्। इह मा भूत- ् अतरायां पुर वसत॥ (इटानुपपितनराकरणाधकरणम)् (२३२ आेपवातकम्॥४॥)
- वाकरणे तीयय ङसूपसंयानम*्
(भायम)् वाकरणे तीयय ङसूपसंयानं कतयम् । वतीयायै वतीयय, ै तृतीयायै तृतीययै। ‘वभाषा वतीयातृतीयायाम’ ् इयेतन वतयं भवत॥ पातजलमहाभायम ् - 284 - (आेपभायम)् कं पुनर यायः ?॥ (समाधानभायम)् उपसंयानमेवाऽ यायः। इदमप सं भवत-वतीयाय वतीयमै, तृतीयाय तृतीयमै॥ अतरं बहयगोपंयानयोः॥३५॥ (इत सवनामसंाकरणम)्
पातजलमहाभायम ् - 285 - (अथाययसंाकरणम)् (३२ अययसंासूम् ॥१।१।६॥ आ. ९॥) वरादनपातमययम्॥१।१।३६॥ (वरादनां चादयः पृथकरणयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् कमथ पृथग् हणं वरादनां यत, े न चादवेव पयेरन?् ॥ (समाधानभायम)् चादनां वै असववचनानां नपातसंा, वरादनां पुनः सववचनानामसववचनानां च॥ (नपाताययसंयोः पृथकरणयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् अथ कमथमुभे संे येते, न नपातसंैव यात्॥ (समाधानभायम)् नैवं शयम् । ‘नपात एकाजना’ इत गृयसं ोता, सा वरादनामयेकाचां सयेत [-व इव वेव]॥ (आेपभायम)् एवं तयययसंैवातु॥ (समाधानभायम)् तचाशयम्। वययते त-् अयये नकु नपातानाम् इत। तगरयसा यासेन परगणनं कतयं यात्। तमात् पृथग् हणं कतयम्। उभे च संे कतये॥ वराद नप० ा॥त३६॥ पातजलमहाभायम ् - 286 - (३३ अययसंासूम् ॥१।१।६ आ० १०॥) ततचासववभितः॥१।१।३७॥ (इटानुपपितपरहाराधकरणम)् (२३३ आेपवातकथमखडम्॥) ॥*॥ असववभताववभितनमतयोपसंयानम् ॥*॥ (भायम)् असववभताववभितनमतयोपसंयानं कतयम ्॥ वना नाना॥ (आेपभायम)् कं पुनः कारणं न सयत?॥ (२३३(२) आेपहेतुवातकवतीयखडम्॥२॥) ॥*॥ सववभितयवशेषात्॥*॥ (भायम)् सववभितयष भवत॥ कं कारणम?् ॥ अवशेषेण वहतवात्॥ (२३४ आेपवातकम्॥३॥) ॥*॥ लादनां चोपसंयानम्॥*॥ (भायम)् लादनां चोपसंयानं कतयम्। त य ततः यतः॥ पातजलमहाभायम ् - 287 - (आेपबाधकभायम)् ननु च वशेषेणैते वधीयते ‘पचयातसल’् ‘सतयाल’् इत। (आेपसाधकभायम)् वययेत- ‘इतरायोऽप यते’ इत॥ (यासातरनराकरणाधकरणम)् (यासातरभायम)् यद पुनरवभितशदोऽययसंो भवतीयुयते॥ (२३५ आेपवातकम्॥४॥ ) ॥*॥ अवभतावतरेतराऽऽयवादसः॥*॥ (भायम)् अवभतावतरेतरायवादसः संायाः। का इतरेतरायता?। सयवभितवे संया भवतयं, संया चाऽवभितवं भायते, तदेतदतरेतरायं भवत। इतरेतरायाण च कायाण न कपते॥ (२३६ यासातरदूषकवातकम् ॥५॥) ॥*॥ अलगमसंयमत वा॥*॥ अथवाऽलगमसंयमययसंं भवतीत वतयम्॥ एवमपीतरेतरायमेव भवत॥ का इतरेतरायता?। पातजलमहाभायम ् - 288 - सयलगासंयवे संया भवतयम,् संया चालगासंयवं भायत,े तदेतदतरेतरायं भवत। इतरेतरायाण च कायाण न कपते॥ (दूषणपरहारभायम)् नेदं वाचनकम-्अलगता असंयता च। कं तह?॥ वाभावकमेतत्। तयथा समानमीहमानानां चाधीयानानां च केचदथयुयते अपरे न। त कममाभः कतु शयम्। वाभावकमेतत्॥ (आेपभायम)् ततह वतयम-् अलगमसंयमत॥ (समाधानभायम)् न वतयम्। (२३७ समाधानहेतुवातकम्॥५॥) ॥*॥ सं तु पाठात्॥*॥ (भायम)् पाठावा समेतत्॥ कथं पाठः कतयः?॥ तसलादयः ाक् पाशपः। शभृतयः ाक् समासातेयः। मातः। तसती। कृवोऽथः। नानाञावत। (थमयासागीकरणभायम)् पातजलमहाभायम ् - 289 - अथवा पुनरतु- अवभितशदोऽययसंो भवतीयेव॥ (आेपमारणभायम)् ननु चोतम-् अवभतावतरेतरायवादसरत॥ (आेपबाधकभायम)् नैष दोषः। इदं तावदयं टयः- ‘ययप ताववैयाकरणा वभितलोपमारभमाणा अवभितकाछदायुजते। ये वेते वैयाकरणेयोऽये मनुयाः कथं तेऽवभितकाछदायुजत’े। ये वेते वैयाकरणे योऽये मनुयाः कथ ं तेऽवभितकाछदायुजते’ इत ? अभाच पुनलकका एकवादनामथानाम्॥ अतचाभाः। अयेन ह वनैकं गां णित, अयेन वौ, अयेन ीन्। अभाच न च युजते। तदेतदेवं संयताम-्अथपमेवैतदेवंजातीयकं येना वभितन भवतीत॥ (उपपितभायम)् तचायेतदेवमनुगयमानं यताम-्कं चदययं वभयथधान,ं कं चत् याधानम ्। उचैनचैरत वभयथधानम,् हक् पृथगत याधानम्। ततचाप किच वभयथधानः, किचत् याधानः। त येत वभथ धानः, वनानानेत याधानः। न चैतयोरथयोलगसंयायां योगोऽित॥ (सूसमथनभायम)् अथाऽयसववभितरयुयते। एवमप न दोषः। कथम?् ॥ इदं चाऽययवे अतबहु यत-ेएकिमनेकवचनम,् वयोववचनम,् बहु षु बहु वचनमत । पातजलमहाभायम ् - 290 - कथं तह? ॥ एकवचनमुसगः करयते। तय वबवोरथयोववचनबहुवचने बाधके भवयतः॥ (मतातरभायम)् न चायेवं वहः करयते- न सवा असवाः, असवा वभतयो यमादत॥ कथं तह? ॥ न सवा असवा, असवा वभितरमादत॥ कं पुनवभितसंम्॥ (लाघवभायम)् एवं गते कृ यप तुयमेतमातय काय हणं न त। ततः परे चाभमता न कायायः कृदथा हणेन योगाः॥१॥ (गौरवदशकभायम)् ‘कृ ततानां हणं तु काय संयावशेषं यभनिचता ये।’ तेषां तषेधो भवतीत वतयम्। इह मा भूत- ् एको वौ बहव इत। (उपसंहारभायम)् ‘ तमात् वरादहणं च काय कृततानां हणं च पाठे॥२॥ (आेपभायम)् पाठेनेयमययसंा यते। सेह न ानोत- परमोचैः परमनीचैरत॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 291 - तदतवधना भवयत। (आेपभायम)् इहाप तह ानोत- अयुचैः अयुचैसौ अयुचैस इत॥ (आेपबाधकभायम)् उपसजनय नेत तषेधो भवयत। (आेपभायम)् स तह तषेधो वतयः॥ (आेपभायम)् न वतयः! सवनामसंायां कृ तः तषेध इहानुवत यते। (आेपसाधकभायम)् स वै त यायायते। (समाधानभायम)् यथा स त यायायते। इहाप तथा शयः यायातुम्॥ (अनुयोगभायम)् कथं च स त यायाते?॥ (समाधानभायम)् महतीयं संा यत इत॥ इयमप च महती संा यते। संा च नाम यतो न लघीयः॥ कु त एतत?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 292 - लवथ ह संाकरणम्। त महयाः संायाः करण एतयोजनम- ् अवथा संा यथा वायेत- न येतीयययमत॥ (अनुयोगभायम)् व पुनन येत?॥ (समाधानभायम)् ीपुनपुंसकान सवगुणाः, एकवववबहुवान च। एतानथान् केचवयित केचन वयित। ये न वयित तदययम ्॥ ‘ सशं षु लगषे ु सवासु च वभितषु। वचनेषु च सवषु यन येत तदययम्॥१॥ ततचासववभितः॥३७॥
पातजलमहाभायम ् - 293 - (३४ अयसंासूम)् कृमेजतः॥१।१।३८॥ (मेजतपदे वशेषणतावचाराधकरणम)् (आेपभायम)् कथमदं वायत-े कृ यो मात इत, आहोिवत-् कृ दतं यन् मातमत॰॥ कं चातः?॥ यद वायते- कृयो मात इत, ‘ कारयांचकार हारयांचकारे’य न ानोत॥ अथ वायते-कृदतं यमातमत, ‘तामौ तामः’ अाप ानोत॥ (समाधानभायम)् यथेछस तथातु। अतु तावत-्कृ यो मात इत॥ (आेपभायम)् कथं कारयांचकार हारयांचकारेत?॥ (याेपभायम)् कं पुनराययसंया ायत?े ॥ (याेपसमाधानभायम)् ‘अययात’् इत लुग् यथा यादत॥ (समाधानबाधकभायम)् मा भूदेवम्। ‘आमः’ इयेवं भवयत॥ (समाधानसाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 294 - न सयत। लहणं तानुवतते॥ (समाधानबाधकभायम)् लहणं [त] नवतयते॥ (समाधानबाधकभायम)् यद नवतते, ययमाय लुक् ानोत॥ (समाधानबाधकभायम)् इयते च ययमाय। आतचेयते। एवं याह-‘कृचानुयुयते लट’ इत। यद च ययमाय लुभवत तत एतदुपपनं भवत॥ (पातरभायम)् अथवा पुनरतु-कृदतं यमातमत। (आेपभायम)् कथं तामौ- ताम इत?। (समाधानभायम)् आचायवृितापयत-‘न ययलणेनाययसंा भवत’ इत। यदयं शाशदं वरादषु पठत॥ (संनपातपरभाषाधकरणम)् (२३८ आेपवातकम्॥१॥) ॥*॥ कृमेजतचानकारोकारकृतः॥*॥ (भायम)् कृ मेजतचानकारोकारकृ तरत वतयम्। इह मा भूत- ् आधये आधेः, चकषवे चकषरत॥ पातजलमहाभायम ् - 295 - (२३९ आेपवातकम्॥२॥) ॥*॥ अनयकृतरत वा॥*॥ (भायम)् अथवा अनयकृतः कृदययसंो भवतीत वतयः॥ (आेपभायम)् कं पुनर यायः?॥ (समाधानभायम)् अनयकृतरत वचनमेव यायः॥ इदमप सं भवत- कुभकारेयो नगरकारेय इत॥ (तृतीयाेपभायम)् ततह वतयम?् ॥ (२४० साितसमाधानवातकम ्॥३॥) ॥*॥ न वा संनपातलणो वधरनमतं तवघातयेत॥*॥ (भायम)् न वा वतयम्॥ कं कारणम?् ॥ ‘संनपातलणो वधरनमतं तवघातय’ इयेषा परभाषा कतया॥ (आेपभायम)् कः पुनर वशेषः? एषा वा परभाषा येत, अनयकृतरत वोयेत?॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 296 - अवयमेषा परभाषा कतया। बहूयेतयाः परभाषायाः योजनान?॥ (योजननभायम)् कान पुनतान?॥ (२४१ योजनवातकम ्॥४॥) ॥*॥ योजनं ववं तुिवधेामणकुलम्॥*॥ (भायम)् [ववं तुिवघेरनमतम्। व। ामणकु लम]्। ामणकु लं सेनानकु लमय ववे कृ ते वय पत कृ त तुक’ ् इत तुक् ानोत॥ ‘संनपातलणो वधरनमतं तवघातय’ इत न दोषो भवत॥ (योजननराकरणभायम)् नैतदित योजनम्। बहरगं ववम् अतरगतुक्।‘ असं बहरगमतरगे’॥ (२४२ योजनवातकम्॥५॥) ॥*॥ नलोपो वृहभः॥*॥ (भायम)् [नलोपतुिवधेरनमतम्। व। वृहभः]। वृहभणू हभरय नलोपे कृ ते ‘वय पत कृ त तुक’् ानोत। ‘संनपातलणो वधरनमतं तवघातय’ इत न दोषो भवत॥ (२४३ योजनवातकम्॥६॥) ॥*॥ उदुपधवमकतय नकुचते॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 297 - (भायम)् उदुपधवमकवयानमतम ्॥ व?॥ नकु चते। नकु चतमय नलोपे कृ ते ‘उदुपधाावादकमणोरयतरयाम’ ् इयकवं ानोत। ‘संनपातलणो वधरनमतं तवघातय’ इत न दोषो भवत॥ (योजननराकरणभायम)् एतदप नाित योजनम्। अवाकवम, ् ‘न धातुलोप आधधातुके’ इत तषेधो भवयत॥ (२४४ योजनवातकम्॥७॥) ॥*॥ नाभावो यञ दघवयामुना॥*॥ (भायम)् नाभावो यञ दघवयानमतम्॥ व?॥ अमुना। नाभावे कृते ‘अतो दघ यञ’ ‘सुप च’ इत दघवं ानोत। ‘संनपातलणो वधरनमतं तवघातय’ इत न दोषो भवत॥ (योजननराकरणभायम)् एतदप नाित योजनम्। वययेतत-‘् न मुटादेश’े इत॥ (२४५ योजनवातकम्॥८॥) ॥*॥ आवं कवयोपादात॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 298 - आवं कवयानमतम्॥ व?॥ उपादाताय वरः शकयेत। आवे कृते ‘थावोरच’ इतीवं ानोत॥ ‘संनपातलणो वधरनमतं तवघातय’ इत न दोषो भवत॥ (योजननराकरणभायम)् एतदप नाित योजनम्। उतमेतत- ् दङः तषेधः थावोरवे इत॥ (२४६ योजनवातकम्॥९॥) ॥*॥ तसृचतसृवं ङिवधेः॥*॥ (भायम)् तसृचतसृवं ङिवघेरनमतम ् । व?॥ तितठतीत चतितठतीत। तसृचतसृभावे कृ ते ‘ऋनेयो ङप’् इत ानोत। ‘संनपातलणो वधरनमतं तवघातय’ इत न दोषो भवत॥ (योजननराकरणभायम)् एतदप नाित योजनम्। आचायवृितापयत- न तसृचतसृभावे कृ ते ङब् भवतीत। यदय‘ं न तसृचतस’ ृ नाम दघवय तषेधं शाित॥ (योजनभायम)् इमान तह योजनान-‘शतान सहाण’ नुम कृते ‘णाता ष’ इत षसंा ानोत। ‘संनपातलणो वधरनमतं तवघातय’ इत न दोषो भवत॥ पातजलमहाभायम ् - 299 - (योजनभायम)् शकटौ पतौ। अवे कृते ‘अत’ इत टाप् ानोत॥ ‘संनपातलणो वधरनमतं तवघातय’ इत न दोषो भवत॥ (योजनभायम)् इयेष उवोष। गुणे कृते ‘इजादेच गुमतोऽनृछः’ इयाम् ानोत॥ ‘संनपातलणो वधरनमतं तवघातय’ इत न दोषो भवत॥ (२४७ दूषणवातकम्॥१०॥) ॥*॥ तय दोषो वणायः ययो वणवचालय॥*॥ (भायम)् तयैतय लणय दोषो- वणायः ययो वणवचालयानमतं यात्॥ व?॥ ‘अत इञ’् दाः लाः॥ (दूषणबाधकभायम)् न ययः संनपातलणः। (दूषणसाधकभायम)् अगसंा तयनमतं यात्॥ (२४८ दूषणवातकम् ॥११॥) आवं पुिवधेः ापयत (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 300 - ॥*॥ आवं पुिवधेरनमतं यात्॥ व?॥ ापयतीत॥ (२५० दूषण वातकम्१ २) ॥*॥ पुग् ववयाददपत्॥*॥ (भायम)् पुग् ववयानमतं यात् । व?॥ अददपदत॥ (२५० दूषणवातकम्॥१३॥) ॥*॥ यदायकारटािवधेः ॥*॥ (भायम)् यदायकारटािवधेरनमतं यात्। व? या सेत। (२५१ दूषणवातकम् १४) इवधराकारलोपय ययवान ् (भायम)् इवधराकारलोपयानमतं यात्। पातजलमहाभायम ् - 301 - व? ययवान् तिथवान्। इत (२५२ दूषणवातकम्॥१५॥) ॥*॥ मतुिवभयुदातवं पूवनघातय॥*॥ (भायम)् मतुिवभयुदातवं पूवनघातयाऽनमतं यात्॥ व?॥ अिनमान् वायुमान् परमवाचा परमवाचे इत॥ (२५३ दूषणवातकम्॥१६॥) ॥*॥ नदववं संबुलोपय॥*॥ (भायम)् नदववं संबुलोपयानमतं यात्॥ व?॥ नद कुमार कशोर ामण मबधु इत। नदवे कृते ‘एवासबुेः’ इत संबुलोपो न ानोत॥ (दूषणबाधकभायम)् मा भूदेवम्। यतादयेवं भवयत॥ पातजलमहाभायम ् - 302 - (दूषणसाधकभायम)् न सयत। दघादयुयत,े वाताच न ानोत॥ इदमह संधायम-् ववं यतां संबुलोप इत॥ कम कतयम?् । परवा ववम्॥ (दूषणबाधकभायम)् नयः सबुलोपः। कृते ववे ानोत, अकृतेऽप॥ (दूषणसाधकभायम)् अनयः संबुलोपः। नह कृते वे ानोत॥ कं कारणम?् ॥ सिनपातलणो वधरनमतं तवघातयेत॥ (आेपोपसंहारभायम)् एते दोषाः समा भूयांसो वा। तमानाथाऽनया परभाषया॥ (साितसमाधानभायम)् नह-दोषाः सतीत परभाषा न कतया, लणं वा न णेयम ्। नह-भुकाः सतीत थायो नाधीयते। न च मृगाः सतीत यवा नोयते॥ दोषाः खवप साकयेन परगणताः। योजनानामुदारहणमाम ्॥ कु त एतत?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 303 - नह दोषाणां लणमित। तमायायेतयाः परभाषायाः योजनान तदथमेषा परभाषा कतया, तवघेयं दोषेषु॥ कृमेजतः॥३८॥
पातजलमहाभायम ् - 304 - (३५ अयसंासूम्॥१।१।६॥ आ.१२॥) अययीभावच॥१।१।४०॥ अययीभावयाययवे योजनं लुमुखवरोपचाराः॥*॥ (भायम)् अययीभावयाययवे योजनम्॥ कम?् ॥ लुमुखवरोपचाराः॥ लुक्-उपािन यिन। ‘अययात’् इत लुक् सो भवत॥ मुखवरः-उपािनमुखः यिनमुखः। ‘नाययदशदगोमहथूलमुिटपृथुवसेय’ इयेष तषेधः सो भवत॥ उपचारः-उपपयःकारः उपपयःकाम इत। ‘अतःकृकमकंसकुभपाकुशाकणवनययय’ इत तषेधः सो भवत॥ (आेपभायम)् कं पुनरदं परगणनमाहोिवदुदाहरणमाम ्। (समाधानभायम)् परगणनमयाह॥ अप खवयाहुः-‘यदयदययीभावयाययकृतं ानोत तय तषेधो वतयः’ इत॥ (अनुयोगभायम)् कं पुनतत?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 305 - (परगणनाभावे दूषणभायम)् [परागवावः।] परागवावेऽययतषेधचोदत उचैरधीयान नीचैरधीयानेयेवमथम्। स हदाप ानोत- उपायधीयान॥ ययधीयान॥ (परगणनाभावे दूषणभायम)् अकयययहणं यते उचकैनचकैरयेवमथम्। तदहाप ानोत-उपािनकं यिनकम्॥ (परगणनाभावे दूषणभायम)् मुम अययतषधे चोयत-े दोषामयमहदवामया रारयेवमथम्। स इहाप ानोत- उपकुभंमय उपमणकंमय इत॥ (परगणनाभावे दूषणभायम)् अय वौ अययतषेधचोयते- दोषाभूतमहदवाभूता रारयेवमथम्। स इहाप ानोत- उपकु भीभूतम,् उपमणकभूतम्। (यायानभायम)् यद परगणनं यते, नाथऽययीभावयाययसंया॥ (आेपभायम)् कथं यायययीभावयायाययवे योजनान?॥ (यायानसाधक १ मयोजननरासभायम)् नैतान सित। यतावदुयत-े लुगत। आचायवृितापयत-भवयययीभावालुगत। यदयम-् ‘नाययीभावादतः’ इत तषेधं शाित॥ (२ ययोजननरासभायम)् पातजलमहाभायम ् - 306 - उपचार इत। अनुतरपदथयेत वतते॥ (३ ययोजननरासभायम)् त मुखवर एकः योजयत। न चैकं योजनं योगारभं योजयत। ययेतावयोजनं यातैवायं ूयात-्‘नाययादययीभावाच’ इत॥ अययीभावच॥४०॥ (इयययसंाकरणम)्
पातजलमहाभायम ् - 307 - (अथ सवनामथानसंाकरणम)् (३६ सवनामथानसंासूम ्॥१।१।६ आ० १३॥) श सवनामथानम॥् १।१।४१॥ (३७ सवनामथानसंासूम ्॥१।१।६ आ.१४॥) सुडनपुंसकय॥१।१।४२॥ (जसः शेः संातषेधनराकरणाधकरणम)् (२५५ आेपवातकम)् ॥*॥ श सवनामथानं सुडनपुंसकयेत चेजस शतषेधः॥*॥ (भायम)् श सवनामथानं सुडनपुंसकयेत चेजस शेः तषेधः ानोत। कुडान तठित वनान तठित॥ [॥*॥ असमथसमासच॥*॥] (दूषणातरभायम)् असमथसमासचायं टयोऽनपुंसकयेत। न ह नञो नपुंसकेन सामयम्॥ केन तह?। भवतना – न भवत नपुंसकयेत॥ (समाधानभायम)् यतावदुयत-े *श सवन ामथानं सुडनपुंसकयेत चेजसशतषेधः*- इत॥ (२५६ समाधानवातकम्॥३॥) पातजलमहाभायम ् - 308 - ॥*॥ नातषेधात् ॥*॥ (भायम)् नायं सयतषेधो नपुंसकय नेत॥ कं तह? पयुदासोऽयम-् यदयनपुंसकादत। नंपुसके न यापारः। यद केनचत् ानोत, तेन भवयत। पूवण च ानोत (२५७ समाधानवातकम ्॥८॥) ॥*॥ अातेवा॥*॥ (भायम)् अथवा- अनतरा या ाितः सा नषयते॥ कु त एतत?् ॥ अनतरय वधवा भवत तषेधो वेत। पूवा ाितरतषा, तया भवयत॥ (आेपभायम)् ननु चेयं ाितः पूवा ाितं बाधते॥ (समाधानभायम)् नोसहते तषा सती बाधतुम ्। (दूषणातरसमाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 309 - यदयुयते- असमथसमाचायं टयः इत॥ ययप वतयः। अथवैतह बहून योजनान॥ कान?॥ असूयपयान मुखान, अपुनगयाः लोकाः, अाभोजी ामण इत॥ सुड॥४२॥ (इत सवनामसंासूम)्
पातजलमहाभायम ् - 310 - (३८ वभाषासंासूम्॥१।१।६ आ. १५) नवेत वभाषा॥१।१।४३॥ (अथसंाथापनाधकरणम)् (१५८ आेपवातकम्॥) ॥*॥नवेतवभाषायामथसंाकरणम ्॥*॥ (भायम)् नवेतवभाषायामथय संा कतया। नवाशदय योऽथ तय संा भवतीत वतयम ् ॥ (भायम)् कं योजनम?् ॥ (आेपसाधकवातकवतीयखडम्॥१॥) ॥*॥ शदसंायां यथासंययो यथाय॥*॥ (भायम)् शदसंायां ह सयामथयासंययः या॥ यथाय । अयाप ह शदसंायां शदयैव संययो भवत, नाथय॥ वाय?॥ ‘दाधावदाप’् ‘तरतमपौ घः’ इत। घुहणेषु घहणेषु च शदय संययो भवत, नाथय॥ (आेपभायम)् ततह वतयम्॥ पातजलमहाभायम ् - 311 - (समाधानभायम)् न वतयम्॥ (२५९ समाधानवातकम्॥२॥) ॥*॥ इतकरणोऽथनदशाथः॥*॥ (भायम)् इतकरणः यते सोऽथनदशाथ भवयत॥ (आेपभायम)् कं गतमेतदतना, आहोिवछदाधयादथाधयम?् ॥ (समाधानभायम)् गतमयाह॥ कुतः?॥ (२६० समाधानसाधकवातकम्॥३॥) ॥*॥ लोकतः॥*॥ (भायम)् तयथा लोके ‘गौरययमाह’ इत गोशदादतकरणः युयमानो गोशदं वमापदाथायावयत। सोऽसौ वमापदाथायुतो यासावथपदाथकता तयाः शदपदाथकः संपयते॥ एवमहाप नवाशदादतकरणः युमानो नवाशदं वमापदाथायावयत। सोऽसौ वमापदाथायुतो यासौ शदपदाथकता तया लौककमथ याययत-नवेत यगयते नवेत यतीयते-इत॥ पातजलमहाभायम ् - 312 - (समानशदसंानरसनाधकरणम)् (२६१ आेपवातकम्॥४॥) ॥*॥ समानशदतषेधः॥*॥ (भायम)् समानशदानां तषेधो वतयः। नवा कुिडका नवा घटकेत॥ (आेपभायम)् कं च यात,् ययेतषे ामप वभाषा संा यात?् ॥ (समाधानभायम)् ‘वभाषा दसमासे बहु ीहौ’ दणपूवयां शालायाम्। अचरकृ तायां संयय ःयात्॥ (२६२ समाधानवातकम्॥५॥) ॥*॥ न वा वधपूवकवात् तषेधसंययो यथा लोके॥*॥ (भायम)् न वा एष दोषः॥? कं कारणम?् ॥ ‘वधपूवकवात्।’ वधाय कं चन वेयुयत,े तेन तषेधवाचनः संययो भवत। तयथा–लोके ‘ामो भवता गतयो न वा ’ नेत गयते॥ (समाधानबाधकभायम)् अित कारणम-् येन नवेत लोके तषेधवाचनः संययो भवत। कं कारणम?् पातजलमहाभायम ् - 313 - वलगं ह भवान् लोके नदशं करोत। अग ह समानलगो नदशः यतां यवाचनः संययो भवयत। तयथा- ‘ामो भवता गतयो नवः’ य इत गयते। (समाधानसाधकभायम)् एतचैव न जानीमः- वचयाकरणे समानलगो नदशः यत इत॥ (समाधानसाधकशेषभायम)् अप चा कामचारः योतुः शदानामभसबधे। तयथा-‘यवागूभवता भोतया न वा’ यदा यवागूशदो भुिजना संबयत,े भुिजनवाशदेन , तदा तषेधवाचनः संययो भवत- ‘यवागूभवता भोतया न वा’ नेत गयते॥ यदा तु नवाशदो यवागूशदेनाभसंबयत,े न भुिजना, तदा यवाचनः संययो भवत-यथा-‘यवागूनवा भवता भोतया’ येत गयते। न चेह वयं वभाषाहणेन सवादयभसंबनीमः- दसमासे बहुीहौ सवादन वभाषा भवतीत॥ कं तह॥ भवतरभसंबयते- दसमासे बहुीहौ सवादन भवित वभाषेत॥ (वयनयवसाधनाधकरणम)् (२६३ आेपवातकम्॥६॥) ॥*॥ वयनयवमनुपपनं तषेधसंाकरणात्॥*॥ (भायम)् वधेरनयवं नोपयते। शुशाव शुशुवतुः शुशुवुः। शवाय शिवयतुः शिवयुः॥ कं कारणम्॥ ‘तषेधसंाकरणात’् तषेधयेयं संा यते। तेन वभाषादेशेषु तषेधयैव संययः यात्॥ पातजलमहाभायम ् - 314 - (२६४ समाधानवातकम्॥७॥) ॥*॥ सं तु सय तषेधात्॥*॥ (भायम)् समेतत्॥ कथम?् । ‘सयतषेधात’् वधाय कं चनवेयुयते तेनोभय ं भवयत॥ (१६५ आेपवातकम् ॥८॥) ॥*॥ वतषं तु ॰॥*॥ (भायम)् वतषं तु भवत। अ न वायत-े के नाभायेण सजत, के न नवृित ं करोतीत॥ (२६६ समाधानवातकम्॥९॥) ॥*॥ न वा सगसामयादय तषेधवषयात्॥*॥ (भायम)् न वा एष दोषः॥ कं कारणम?् ॥ ‘सगसामयात’्। सगसामया च वधभवयत- अय तषेधवषयात्॥ तषेधसामयाच तषेधो भवयत- अय वधवषयात्॥ (आेपभायम)् पातजलमहाभायम ् - 315 - तदेतत् व सं भवत- या अाते वभाषा। या ह ाते वभाषा, कृतसामयत पूवणैव वधरत कृवा तषेधयैव संययः यात्॥ (समाधानभायम)् एतदप सम्॥ कथम?् ॥ वभाषेत महती संा यते। संा च नाम यतो न लघीयः॥ कुत एतत?॥ लवथ ह संाकरणम्। त मया ः संायाः करणे एतयोजनम-् उभयोः संा यथा वायेत नेत च वेत च। त या तावदाते वभाषा, त तषेधं नातीत कृवा वेयनेन वकपो भवयत। या ह ाते वभाषा, तोभयमुपिथतं भवत-नेत च वेत च। त नेयनेन तषे वेयनेन वकपो भवयत॥ (भायम)् एवमप- (२६७ आेपवातकम्॥१०॥) ॥*॥ वधतषेधयोयुगपवचनानुपपितः॥ (भायम)् वधतषेधयोयुगपवचनं नोपपयते। शुशाव शुशुवतुः शुशुवुः। शवाय शिवयतुः शिवय ुः। (भायम)् कं कारणम?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 316 - (२६८ आेपसाधकवातकम्॥११॥) ॥*॥ भवतीत चेन तषेधः॥*॥ (भायम)् भवतीत चेत तषेधो न ानोत॥ (२६९ आेपवातकम् ॥१२॥) ॥*॥ नेत चेन वधः॥*॥ (भायम)् नेत चेवधन सयत॥ (२७० समाधानवातकम्॥१३॥) ॥*॥ सं त ु पूव योतरेण बाधतवात्॥*॥ (भायम)् समेतत्॥ कथम?् ॥ पूववधमुतरो वधबाधते। इतकरणोऽथनदशाथ इयुतम्॥ (२७१ आेपवातकम्॥१४॥) ॥*॥ सावनुशासनेऽिमञ् शाे यय वभाषा तय साधुवम्॥*॥ सावनुशासनेऽिमञ् शाे यय वभाषा यते सा वभाषा साधुः यात्। समासचैव ह वभाषा यते, तेन समासयैव वभाषा साधुवं यात्॥ (आेपबाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 317 - अतु। यः साधुः, स योयते । असाधुन योयते॥ (आेपसाधकभायम)् न चैव ह कदाच राजपुष इयेतयामवथायामसाधुवमयते॥ (भायम)् अप च- (२७३ आेपवातकम्॥१५॥) ॥*॥ वेधाऽतपितः॥*॥ (भायम)् वैधं शदानामतपितः यात्। इछामच-पुनवभाषादेशेषु वैधं शदानां तपितः यादत, तच न सयत। यय पुनः कायाः शदाः, वभाषाऽसौ समासं नवतयत॥ (आेपबाधकभायम)् ययाप नयाः शदातयायेष दोषो न भवत॥ कथम?् ॥ न वभाषा हणेन साधुवमभसंबयते॥ कं तह॥ समाससंाऽभसंबयते- समास इयेषा संा वभाषा भवतीत॥ तयथा-मेयः पशुवभाषतः मेयोऽनवान् वभाषतः-इत। नैतवचायते- अनवानानवानत॥ कं तह?॥ आलधयो नालधय इत॥ पातजलमहाभायम ् - 318 - (२७३आेपवातकम्॥१६॥) ॥*॥ कायषु युगपदवाचययौगपयम ्॥*॥ (भायम)् कायषु शदेषु युगपदवाचयेन च यदुयत, े तय युगपवचनता ानोत‘तयतयानीयरः’ ढक् च मणडूकात् इत॥ यय पुननयाः शदा,ः युतानामसौ साधुवमवाचटे॥ (आेपबाधकभायम)् ननु च ययाप कायातयायेष न दोषः॥ कथम?् ॥ ययः परो भवतीयुयते। न चैकयाः कृतेरनेकय ययय युगपपरवेन संभवोऽित॥ (आेपाभायभायम)् नाप ूमः-ययमाला ानोत॥ कं तह?॥ कतयमत योतये युगपवतीयय तृतीयय च योगः ानोतीत॥ (आेपाबाधकभायम)् नैष दोषः। अथगयथः शदयोगः। अथ संयायययामीत शदः युयते। तैकेनोतवातयाथय वतीयय च तृतीयय च योगेण न भवतयम् ‘उताथानामयोगः’ इत॥ (२७४आेपवातकम् ॥१७॥) ॥*॥ आचायदेशशीलने च तवषयता॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 319 - (भायम)् आचायशीलनेन देशशीलनेन च यदुयत,े तय तवषयता ानोत। ‘इको वोऽङयो गालवय’ ‘ाचामवृात् फन् बहु ल’म इ् त गालवा एव वायुजीरन,् ाु चैव ह फन ् यात्। तयथा ‘जमदिनवा एतपचममवदानमवायत्। तमानाजामदयः पचावतं जुहोत’॥ यय पुननयाः शदाः, गालवहणं तय पूजाथम,् देशहणं च कयथम्॥ (आेपबाधकभायम)् ननु च- ययाप कायाः शदाः, तयाप गालवहणं पूजाथ यात,् देशहणं च कयथम्॥ (२७५ आेपवातकम्॥१८॥) ॥*॥ तकतने च वेधाऽतपितः॥*॥ (भायम)् तकतने च वैधं शदानामतपितः यात्॥ इछामच पुनराचायहणेषु देशहेणु च वैधं शदानां तपितः यादत, तच न सयत॥ (सूयायानम)् (२७६ सातवातकम ्॥१९॥) ॥*॥ अशयो वा वदतवात्॥*॥ (भायम)् अशयो वा पुनरयं योगः॥ कं कारणम?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 320 - ‘वदतवात’्। यदनेन योगेन ायते तयाथय वदतवात्॥ येऽप येतां संां नारभते तेऽप वभाषेयुतेऽनयवमवगछित॥ याकाः खवप संामनारभमाणा वभाषेयुतेऽनयवमगछित। तयथा-‘मेयः पशुवभाषतो मेयोऽनवािवभाषतः’ इत। आलधयो नालधय इत गयते॥ आचायः खवप संामारभमाणो भूयठमयैरप शदैरेतमथ संयाययत-बहु लम, ् अयतरयाम,् उभयथा, वा, एके षाम् इत॥ (अातवभाषाकरणम)् (२७७ अधकारवातकम्॥२०॥) ॥*॥ अाते संशयाः॥ *॥ (भायम)् इत उतरं या वभाषा अनुमयामः, अाते ता टयाः॥ संशयातु भवित-ाते, अाते उभय वेत॥ (२७८ अातवभाषोदाहरणवातकम्॥२१॥) ॥*॥ ववे च, वभाषा जस॥*॥ (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः॥ (आेपभायम)् कथं वा ात?े , कथं वाऽात?े , कथं वोभय? (संदेहसाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 321 - उभयशदः सवादषु पयते। तयपचायजादेशैः यते। तेन वा नये ात,े अय वाऽात,े उभय वेत॥ (सातभायम)् अाते। अयच ् ययातरम्॥ (समाधानबाधकभायम)् यद ययातरम,् उभयीत ईकारो न ानोत॥ (समाधानसाधकभायम)् मा भूदेवम,् मािजयेवं भवयत॥ कथम?् ॥ मािजत नेदं ययहणम्॥ कं तह?॥ ययाहारहणम्॥ व संनवटानां याहारः?॥ माशदाभृत आ अयचचकारात्॥ (समाधानबाधकभायम)् यद याहारहणम्। ‘कत तठित। ‘अाप ानोत। (समाधानसाधकभायम)् अत इत वतते॥ पातजलमहाभायम ् - 322 - (समाधानबाधकभायम)् एवमप-‘तैलमाा घृतमाा’ अाप ानोत॥ (समाधानसाधकभायम)् सशयायसंनवटय न भवयत याहारेण हणम्॥ (२७९ उदाहरणवातकम्॥२२॥) ॥*॥ ऊणतेवभाषा॥*॥ (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः॥ (आेपभायम)् कथं वा ाते? कथं वाऽाते कथं वोभय?। (संदेहोपपादकभायम)् ‘असंयोगािल कत’् इत वा नये ात,े अय वाऽात,े उभय वेत॥ (सातभायम)् [अाते] (संदेहबाधकभायम)् अय कवम,् अय ङवम् ॥ (संदेहसाधकभायम)् एकं चेिङिकतौ। ययेकं ङिकतौ, ततः संदेहः॥ (तृतीयाेपभायम)् पातजलमहाभायम ् - 323 - अथ ह नाना, नाित संदेहः॥ (समाधानभायम)् ययप नाना, एवमप संदेहः-ौणुव ीत। (संदेहोपपादभायम)् ‘सावधातुकमपत’ ् इत वा नये ात,े अय वाऽात,े उभय वेत॥ (सातभायम)् अाते॥ (२८० उदाहरणवातकम॥् २३॥) ॥*॥ वभाषोपयमने॥*॥ (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः॥ (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े कथं वा अात?े कथं वोभय? (संदेहोपपादकभायम)् गधन इत वा नये ाते, अय वाऽाते, उभय वेत॥ (सातभायम)् अाते। गधन इत नवृतम्॥ (२८१ उदाहरणवातकम्॥२४॥) ॥*॥ अनुपसगावा॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 324 - (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः। (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े कथं वाऽात?े कथं वोभय?। (संदेहोपपादकभायम)् ‘वृितसगतायनेषु मः’ इत वा नये ाते, अय वाऽाते, उभय वेत॥ (सातभायम)् अाते। वृयादिवत नवृतम्॥ (२८२ उदाहरणवातकम् ॥२५॥) ॥*॥वभाषा वृमृगादनाम्॥*॥ (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः॥ कथं वा ात?े कथं वाऽात?े कथं वोभय?॥ (संदेहोपपादकभायम)् ‘जातराणनाम’् इत वा नये ात,े अय वाऽात,े उभय वेत॥ (सातभायम)् अाते। ‘जातराणनाम’् इत नवृतम्॥ (२८३ उदाहरणवातकम्॥२६॥) ॥*॥उषवदजागृयोऽयतरयाम॥् *॥ पातजलमहाभायम ् - 325 - (भायम)् ाते अाते, उभय वेत संदेह। (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े कथं वाऽात?े कथं वोभय? (संदेहोपपादकभायम)् ययातादत वा नये ाते, अय वाऽाते, उभय वेत॥ (सातभायम)् अाते। ययाता धावतराण॥ ॥*॥ दपादनां वभाषा॥*॥ (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः॥ (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े कथं वाऽात?े कथं वोभय?॥ (संदेहोपपादकभायम)् ‘भावकमणोः’ इत वा नये ाते, अय वाऽाते, उभय वेत॥ (सातभायम)् अाते। कतरत ह वतते॥ (आेपभायम)् एवमप संदेहः-याये वा कतर, कमकतर वेत॥ पातजलमहाभायम ् - 326 - (समाधानभायम)् नाित संदेहः। सकमकय कता कमवत॥ अकमकाच दपादयः॥ (समाधानबाधकभायम)् अकमका अप वै सोपसगाः सकमका भवित॥ (समाधानसाधकभायम)् कमापदटा वधयः कमथभावकानां कमथयाणां वा भवित। कतृथभावकाच दपादयः॥ (२८५ उदाहरणवातकम्॥२८॥) ॥*॥ वभाषाेथमपूवषु॥*॥ (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः॥ (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े ॥ कथं वाऽात?े कथं वोभय ?॥ (संदेहोपपादकभायम)् ‘आभीये’ इत वा नये ाते, अय वाऽाते, उभय वेत॥ (सातभायम)् अाते। ‘आभीये’ इत नवृतम्॥ (२८६ उदाहरणवातकम्॥२९॥) ॥*॥ तृनादनां वभाषा॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 327 - (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः॥ (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े कथं वाऽात?े कथं वोभय?॥ (संदेहोपपादकभायम)् ‘आोशे’ इत वा नये ाते, अय वोभय, उभय वेत॥ (सातभायम)् अाते। आोश’े इत नवृतम?् ॥ (२८७ उदाहरणवातकम्॥३०॥) ॥*॥ एकहलादौ पूरयतयेऽयतरयाम्॥*॥ (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः॥ (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े ॥ कथं वाऽात?े कथं वोभय?॥ (संदेहोपपादकभायम)् ‘उदकयोदः संायाम’् इत वा नये ात,े अय वाऽात,े उभय वेत॥ (सातभायम)् अाते। संायामत नवृतम्॥ (२८८ उदाहरणवातकम्॥३१॥) पातजलमहाभायम ् - 328 - ॥*॥ वादेरञ। पदातयायतरयाम ्॥*॥ (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः। (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े ॥ कथं वाऽात?े कथं वोभय?॥ (संदेहोपपादकभायम)् इञीत वा नये ाते, अय वाऽाते, उभय वेत॥ (सातभायम)् अाते। इञीत नवृतम्॥ (२८९ उदाहरणवातकम्॥३२॥) ॥*॥ सपूवायाः थमाया वभाषा॥*॥ (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः॥ (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े कथं वाऽात?े कथं वोभय?॥ (संदेहोपपादकभायम)् चादभयग इत वा नये ाते, अय वाऽाते, उभय वेत॥ (सातभायम)् अाते। चादभयग इत नवृतम ्॥ पातजलमहाभायम ् - 329 - (२९० उदाहरणवातकम्॥३३॥) ॥*॥ ो यङयच वभाषा॥*॥ (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः॥ (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े कथं वाऽात?े ॥ कथं वोभय?॥ (संदेहोपपादकभायम)् यङत वा नये ाते, अय वाऽाते, उभय वेत॥ (सातभायम)् अाते। यङत नवृतम्॥ (ातवभाषाकरणम)् (२९१ अधकारवातकम्॥३४॥) ॥ाते च॥ (भायम)् इत उतरं या वभाषा अनुमयामः, ाते ता टयाः। संशयातु भवित- ाते, अाते, उभय वेत॥ (२९२ उदाहरणवातकम्॥३५॥) ॥वभाषा वलापे॥ भायम ् पातजलमहाभायम ् - 330 - ाते, अाते, उभय वेत संदेह॥ (संदेहापेपभायम)् कथं वा ाते? कथं वाऽाते ? कथं वोभय? (संदेहोपपादकभायम)् ‘यतवाचाम’् इत वा नये ात,े अय वाऽात,े उभय वेत। (सातभायम)् ाते। यतवाचामत ह वतते॥ (२९३ उदाहरणवातकम्॥३६॥) ॥*॥ वभाषोपपदेन तीयमाने॥*॥ (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः॥ (संदेहापेपभायम)् कथं वा ात?े कथं वाऽात?े कथं वोभय?॥ (संदेहोपपादकभायम)् ‘वरतञतः’ इत वा नये ाते, अय वाऽाते, उभय वेत॥ (सातभायम)् ाते। ‘वरतञतः’ इत ह वतत?े ॥ (२९४ उदाहरणवातकम्॥३७॥) ॥*॥ तरोऽतरध, वभाषा कृञ॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 331 - (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः॥ (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े कथं वाऽात,े ? कथं वोभय?॥ (संदेहोपपादकभायम)् ‘अतध’ इत वा नये ाते, अय वाऽाते, उभय वेत॥ (सातभायम)् ाते। ‘अतध’ इत ह वतते॥ (२९५ उदाहरणवातकम्॥३८॥) ॥*॥ अधरवरे, वभाषा कृञ॥*॥ (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः। (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े कथं वाऽात?े कथं वोभय?॥ (संदेहोपपादकभायम)् ईवर इत वा नये ाते, अय वाऽाते, उभय वेत॥ (सातभायम)् ाते। ‘ईवरे’ इत ह वतते॥ (२९६ उदाहरणवातकम्॥३९॥) पातजलमहाभायम ् - 332 - ॥*॥ दवतदथय, वभाषोपसग॥*॥ (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः॥ (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े कथं वाऽात?े कथं वोभय?॥ (संदेहोपपादकभायम)् तदथयेत वा नये ात,े अय वाऽात,े उभय वेत॥ (सातभायम)् ाते। ‘तदथय’ इत ह वतते॥ (उभयवभाषाकरणम)् (२९७ अधकारवातकम्॥४०॥) ॥*॥ उभय च॥*॥ (भायम)् इत उतरं या वभाषा अनुमयामः, उभय ता टयाः। संशयातु भवित- ाते, अाते, उभय वेत॥ (२९८ उदाहरणवातकम् ॥४१॥) ॥*॥ कोरयतरयाम्॥*॥ (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः॥ पातजलमहाभायम ् - 333 - (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े कथं वाऽात?े कथं वोभय?। (संदेहोपपादकभायम)् ‘गतबुयवसानाथशदकमाकमकाणामण कता स णौ’ इत वा नये ाते, अय वाऽाते, उभय वेत संदेहः॥ (सातभायम)् उभय। ाते तावत-् अयवहारयत सैधवान् अयवहारयत सैधवैः। वकारयत सैधवान् वकारयत सैधवैः। अात-े हरत भारं देवदतः, हारयत भारं देवदतम,् हारयत भारं देवदतेन। करोत कटं देवदतः, कारयत कटं देवदतम,् कारयत कटं देवदतेन॥ (२९९ उदाहरणवातकम्॥४२॥) ॥*॥ न यद, वभाषा साकाे॥*॥ (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः॥ (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े कथं वाऽात?े कथं वोभय?। (संदेहोपपादकभायम)् यदत वा नय ाते, अय वाऽाते, उभय वेत॥ (सातभायम)् पातजलमहाभायम ् - 334 - उभय। ाते तावत-् अभजानास देवदत यकमीरेषु वयामः यकमीरेववसाम। यतौदनं भोयामहे यतौदनमभुमह। अात-े अभजानास देवदत कमीरान् गमयामः कमीरानगछाम, तौदनं भोयामहे तौदनमभुमह। (३०० उदाहरणवातकम्॥४३॥) ॥*॥ वभाषा वेः॥*॥ (भायम)् ाते, अाते, उभय वेत संदेहः॥ (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े कथं वाऽात?े कथं वोभय?। (संदेहोपपादकभायम)् कतीत वा नये ाते, अय वाऽाते, उभय वेत। (सातभायम)् उभय। ाते तावत-् शुशुवतुः शशु ुवुः शिवयतुः शिवयुः। अात-शे ुशाव शुशवथ, शवाय शवयथ॥ (३०१ उदाहरणवातक म्॥४४॥) ॥*॥ वभाषा संघुषावनाम ्॥*॥ (संघुषोदाहरणभायम)् संपूवाघुषेः- ाते, अाते, उभय वेत संदेहः॥ पातजलमहाभायम ् - 335 - (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े कथं वाऽात?े कथं वोभय?॥ (संदेहोपपादकभायम)् ‘घुषरवशदेन’ इत वा नये ाते, अय वाऽाते, उभय वेत॥ (सातभायम)् उभय। ाते तावत-्संघुटा रजुः संघुषता रजुः। अात-ेसंघुट ं वायमाह संघुषतं वायमाह॥ (आवनोदाहरणभायम)् आपूवावनेः- ाते, अाते, उभय वेत संदेहः। (संदेहाेपभायम)् कथं वा ात?े कथं वाऽात?े कथं वोभय? ॥ (संदेहोपपादकभायम)् मनसीत वा नये ाते, अय वाऽाते, उभय वेत॥ (सातभायम)् उभय। ाते तावत-् आवातं मन आवनतं मनः। अात-े आवनतो देवदतः आवतो देवदत इत॥ इत याकरण-याय-वेदाताचाय-लधवणपदक-पिडत-ीधरझाणीते महाभायदपोयोततवालोके थमायायय थमपादे षठमािनकम्॥ इत थमायाये थमपादे षठमािनकम्॥ पातजलमहाभायम ् - 336 -
पातजलमहाभायम ् - 337 - थमायायय थमपादे सतममािनकम्॥ (३९ संसारणसंासूम्॥१।१।७ आ. १॥) इयणः संसारणम्॥१।१।४४॥ (उभयसंावथापनाधकरणम)् (आेपभायम)् कमयं वायय संसारणसंा यते-इयण इयेतवायं संसारणसंं भवतीत। आहोिववणय इयो यणः थाने वणः स संसारणसंो भवतीत। (भायम)् कचा वशेषः?॥ (३०२ वायसंापदूषणवातकम्॥१॥) ॥*॥ संसारणसंायां वायय संा चेवणवधः॥*॥ (भायम)् संसारणसंायां वायय संा चेवणवधन सयत- संसारणापरः पूव भवतीत, संसारणय दघ भवतीत। नह वायय संसारणसंायामेष नदश उपपयते। नायेतयोः काययोः संभवोऽित। (वतीयपायुपगमभायम)् अतु तह वणय॥ (३०३ वणसंापदूषणवातकम ्॥२॥) ॥*॥ वणसंा चेिनवृतः *॥२॥ पातजलमहाभायम ् - 338 - (भायम)् वणय संा चिे नवृितन सयत- ‘यङः’ ससारणम’् इत। स एव ह तावदग् दुलभ,ः यय संा यते॥ अथाप कथंचलयेत, केनासौ यणः थाने यात्। अनेन यसौ यवथायते। तदेतदतरेतरायं भवत। इतरेतरायाण च कायाण न कपते॥ (३०४ समाधानवातकम्॥३॥) ॥*॥ वभितवशेषनदशतु ापक उभयसंावय*॥३॥ (भायम)् यदयं वभितवशेषैनदशं करोत-संसारणापरः पूव भवतीत, संसारणय दघ भवतीत, यङः संसारणं भवतीत। तेन ायत-े उभयोः संा भवतीत॥ यतावदाह-संसारणापरः पूव भवतीत, संसारणय दघ भवतीत, तेन ायत-े वणय भवतीत॥ यदयाह- यङः संसारणमत, तेन ायते- वायय संा भवतीत॥ (थमपायपु गमभायम)् अथ वा पुनरतु वाययैव॥ (उताेपमारणभायम)् ननु चोतम-् *संसारणसंायां वायय संा चेवणवधः* इत॥ (समाधानभायम)् नैष दोषः। यथा काकाजातः काकः, येनाजातः येनः। एवं संसारणाजातं संसारणम्। तमापरः पूव भवत, तय दघ भवतीत॥ (समाधानातरभायम)् पातजलमहाभायम ् - 339 - अथवा यते ह- वायेषु वायैकदेशान् युजाना,ः पदेषु च पदैकदेशान्। वायेषु ताववायैकदेशान-् वश, पडीम,् वश, तपणम् इत। पदेषु पदैकदेशान-द् ेवदतो दतः, सयभामा भामेत। एवमहाप-संसारणनवृतासंसारणनवृतयेयेतय वाययाथ संसारणासं सारणयेयेष वायैकदेशः युयते। तेन नवृतय वधं वायाम-ः संसारणनवृतासंसारणनवृतयेत॥ (समाधानातरभायम)् अथवा आहायं-संसारणापरः पूव भवतीत, संसारणय दघ भवतीत। न च वायय संसारणसंायां सयामेष नदश उपपनः, नायेतयोः काययोः संभवोऽतीत त वचनावयत॥ (वतीयपायुपगमभायम)् अथवा पुनरतु वणय॥ (उताेपमारणभायम)् ननु चोतम-्*वणसंा चेिनवृितः*इत॥ (समाधानभायम)् नैष दोषः। इतरेतरायमामेतचोदतम्। सवाण चेतरेतरायायेकवेन परतान-*सं तु नयशदवा*इत। (समाधानबाधकभायम)् नेदं तुयमयैरतरेतरायैः। न ह त कं चदुयत-े अय थाने ये आकारैकारौकारा भायते ते वृसंा भवतीत। इह ह पुनयत-ेइयो यणः थाने वणः स ससारणसंा भवतीत॥ पातजलमहाभायम ् - 340 - (समाधानसाधकभायम)् एवं तह भावनीय ं संा वायते। तयथा-किचकं चत् ततुवायमाह- ‘अय सूय शाटकं वय’ इत। स पयत-‘यद शाटको न वातयः, अथ वातयो न शाटकः, शाटको वातयचेत वतषम,् भावनी खवय संाऽभेता, स मये वातयो-‘यिमनुते शाटक इयेतवत’ इत। एवमहाप- स यणः थाने भवत ययाभनवृतय ससारणमयेषा संा भवयत। (समाधानातरभायम)् अथवा-इजादयजादवृितचैव ह लोके लयते। यजायपदेशात ु इजादनवृितः सता। युजते च पुनलका इटम् उतमत। ते मयाम-हअे य यणः थाने इममकं युजते इत। त तयासावभमतय शाेण साधुवमवायायत-े कत साधुभवत, ङत साधुभवतीत॥ इयणः ससारणम ्॥४४॥ (अथागमिथतदेशनणयकरणम)् (४० परभाषासूम्॥१।१।७ आ. २॥) आयतौ टकतौ॥१।१।४५॥ (अवयानुपपितनराकरणाधकरणम)् (आेपभायम)् समासनदशोऽयम ्। त न ायते॥ क आदः कोऽत तयथा- ‘अजावधनौ देवदतयदतौ’ इयुते त न ायत-े कयाजा धनम,् कयावयः-इत॥ (समाधानभायम)् ययप तावलोक एष टातः। टातयाप तु पुषारभो नवतको भवत॥ पातजलमहाभायम ् - 341 - (आेपभायम)् अित वेह किचपुषारभः॥ (समाधानभायम)् अतीयाह॥ कः?॥ संयातानुदेशो नाम॥ (टकतोरागमवषयवनणयाधकरणम)् (आेपभायम)् कौ पुनटकतावायतौ भवतः?॥ (समाधानभायम)् आगमावयाह॥ (आदेशवादन आगमवादनं त आेपभायम)् युतं पुनयिनयेषु नाम शदेषु आगमशासनं यात्। न नयेषु नाम शदेषु कूटथैरवचालभवणभवतयमनपायोपजनवकारभः। आगमच नामापूवः शदोपजनः॥ (आगमवादन आदेशवादनं त आेपभायम)् अथ युत ं यिनयेषु शदेवादेशाः युः॥ (आदेशवादनः समाधानभायम)् बाढं युतम्। शदातरैरह, भवतयम्। त शदातराछदातरय तपितयुता॥ (इटापितभायम)् पातजलमहाभायम ् - 342 - आदेशातहमे भवयित। अनागमकानां सागमकाः॥ (आेपभायम)् तकथम्। (एकदेशसमाधानभायम)् संाधकरोऽयम ्। आयतौ चेह संकयते टकारककारवतावुदायेते। तायतयोटकारककारावतौ संे भवयतः। त ‘आधधातुकयेवलादेः’ इयुपिथतमदं भवत- आदरत। तेनेकारादरादेशो भवयत॥ (आेपभायम)् एतावदह सूम् ‘इ’ इत। कथं पुनरयता सूेण इकारादरादेशो लयः॥ (समाधानभायम)् लय इयाह॥ कथम?् । बहु ीहनदशात्। बहु ीहनदशोऽयम- ्इकारः आदरयेत॥ (आेपभायम)् ययप तावदैतछयते वतुम् इह तु कथम-‘ल् ुङललृवडुदातः’ इत, याशयमुदातहणेनाकारो वशेषयतुम्॥ (याेपभायम)् त को दोषः?॥ (याेपसमाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 343 - अगयोदातवं सयेत॥ (समाधानभायम)् नैष दोषः। पदोऽयं बहु ीहः। त वाय एवोदातहणेनाकारो वशेयत-ेअकार उदात आदरयेत॥ (आेपभायम)् य तयनुवृयैतवत-‘आडजादनाम’् इत॥ (समाधानभायम)् वययेतत-् *अजादनामटा सम् इत॥ (साितभायम)् अथवा-यतावदयं सामायेनोपदेटुं शनोत, ततावदुपदशत-कृ तम,् ततो वलायाधधातुकम,् ततः पचादकारम्। तेनायं वशेषेण शदातरं समुदया ं तपयते। तयथा-खदरबबुरयोः- खदरबबुरौ गौरकाडौ सूमपण। ततः पचादाह-ककटवान् खदर- इत। तेनाऽसौ वशेषेण वयातरं समुदायं तपयते॥ (समाधानातरभायम)् अथवा एतयानुपूयाऽयं शदातरमुपदशत कृ तम्। ततो वलायधा धातुकम्। ततः पचादकारं, यिमंतयागमबुभवत॥ (३०५आेपवातकम्॥१॥) ॥*॥ टकतोरायतवधाने ययतषेधः॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 344 - टकतोरायतवधाने ययय तषेधो वतयः॥ यय आदरतो वा मा भूदत॥ ‘चरेटः’ ‘आतोऽनुपसग कः’ इत॥ (३०६ समाधानवातकम॥् २॥) ॥*॥ परवचनािसम्॥*॥ (भायम)् परवचनायय आदरतो वा न भवयत॥ (३०७ समाधानबाधकैकदेशवातकम्॥३॥) ॥*॥ परवचनािसमत चेनापवादवात्॥*॥ (भायम)् परवचनािसमत चेत्। तन। कं कारणम?् ॥ ‘अपवादवात’्। अपवादोऽयं योगः॥ तयथा-‘मदचोयापरः’ इयेष योगः थानेयोगवय ययपरवय चापवादः॥ (समाधानसाधकटातवैषयभायम)् वषम उपयासः। युतं त यदनवकाशं मकरणं थानेयोगवं ययपरवं च बाधते। इह तु पुनभयं सावकाशम ्॥ टकरणयावकाशः-‘टतः’ इत ईकरो यथा यात्। ककरणयावकाशः- ‘कत’ इयाकारलोपो यथा यात्। (समाधानबाधकापवादवसाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 345 - योजनं नाम तवतयम,् यिनयोगतः यात्। यद चायं नयोगतः परः यातत एतयोजनं यात्॥ कु तो न खवेतत- ् टकरणादयं परो भवयत न पुनरादरत, ककरणाच परो भवयत न पुनरत इत?॥ (कदंशेऽपवादवबाधकभायम)् टतः खवयेष परहारः। य नाित सभवः- यपरच यादादच। कतवपरहारः। अित ह सभवः- यपरच यादतच॥ (आेपभायम)् त को दोषः?॥ (समाधानभायम)् ‘उपसग घोः कः’ आयो योः। ‘नोधावोः’ इत तषेधः सयेत॥ (टदंशेऽयपवादवबाधकभायम)् टतचायपरहारः। यादेव ययं टकरणादादः, न पुनः परः॥ (आेपभायम)् व तह इदानीमदं यात-् टत ईकारो भवतीत?॥ (समाधानभायम)् य उभयवान-् ‘गापोटग’् इत॥ (३०८ सायेकदेशसमाधानवातकम्॥४॥) ॥*॥ सं तु षठयधकारे वचनात्॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 346 - समेतत्। कथम?् । षयधकारेऽयं योगः कतय-‘आयतौ टकतौ षठनदटय’ इत॥ (३०९ सायेकदेशसमाधानातरवातकम्॥५॥) ॥*॥ आयतयोवा षयथवातदभावेऽसंययः॥*॥ (भायम)् आयतयोवा षयथवातदभावे षया अभाव,े असंययः यात-् आदरतो वा न भवयत॥ (आेपभायम)् युतं पुनयछदनमतको नामाथः यात, ् नाथनमतके न नाम शदेन भवतयम्॥ (समाधानभायम)् अथनमतक एव शदः॥ तकथम?् । आयतौ षठथ। न चा षठं पयामः। ते मयामह-ेआयतावेवा न तः॥ तयोरभावे षयप न भवतीत॥ आयतौ टकतौ॥४५॥ (४१ परभाषासूम्॥१।१।७ आ. ३॥) मदचोऽयापरः॥१।१।४६॥ (सूबायनणयाधकरणम)् (आेपभायम)् पातजलमहाभायम ् - 347 - कमथमदमुयत?े ॥ (३१० सातवातक म् ॥१॥) ॥*॥ मदचोऽयापर इत थानपरययापवादः॥*॥ (भायम)् मदचोऽयापर इयुयते थानेयोगवय ययपरवय चापवादः। थानेयोगवय तावत-् कुडान वनान पयांस यशांस। ययपरवय- भनित छनित॥ (आेपभायम)् भवेददं युतमदु ाहरणम-् कु डान वनान, य नाित संभवः-यदयमचोऽयापरच यात,् थाने चेत। इदं वयुतम-् पयांस यशांसीत, अित ह सभवः-यदयमचोऽयापरच यात,् थाने चेत॥ (समाधानभायम)् एतदप युतम्॥ कथम?् ॥ नैवेवर आापयत, नाप धमसूकाराः पठित-अपवादैसगा बायतामत॥ कं तह?॥ लौककोऽयं टातः। लोके ह सयप संभवे बाधनं भवत। तयथा-‘दध ामणेयो दयतां तं कौिडयाय’ इत, सयप संभवे दधदानय तदानं नवतकं भवत। एवमहाप सयप संभवे अचामयापरवं षठथानेयोगवं बाधयते॥ (सूावृितनपणाधकरणम)् पातजलमहाभायम ् - 348 - (३११ साताेपवातकम्॥२॥) ॥*॥ अयापूव मजेमदनुषगसंयोगादलोपाथम्॥*॥ (भायम)् अयापूव मजेमवतयः॥ कं योजनम?् ॥ अनुषगसंयोगादलोपाथम्। अनुषगलोपाथ संयोगादलोपाथ च। अनुषगलोपाथ तावत-् मनः मनवान्। संयोगादलोपाथम-म् ता, मतुम,् मतयम्। (३१२ आेपवातकम्॥३॥) ॥*॥ भिजमयच॥*॥ (भायम)् भिजमयचायापूव मवतयः। भजा मरचय इत॥ (आेपमारणभायम)् स तह वतयः॥ (आेपनरासभायम)् न वतयः, नपातनात् सम ्। कं नपातनम?् ॥ भजाशदोऽगुयादषु पयते। मरचशदो बावादषु॥ (पूवातवथापनाधकरणम)् कं पुनरयं पूवातः?, आहोिवत् परादः?, आहोिवदभतः?॥ पातजलमहाभायम ् - 349 - (याेपभायम)् कथं वायं पूवातः यात?् ॥ कथं वा परादः? कथं वाऽभतः?॥ (समाधानभायम)् ययत इत वतते ततः पूवातः। अथादरत वतते ततः परादः। अथोभयं नवृतं ततोऽभतः॥ (भायम)् कचा वशेषः?। (३१३ दूषणवातकम्॥४॥) ॥*॥ अभते दघनलोपवरणवानुवारशीभावाः॥*॥ (भायम)् ययभतो दघवं न ानोत। कुडान वनान। ‘नोपधायाः, सवनामथाने चासबुौ’ इत दघवं न ानोत॥ दघ॥ (नलोपोदाहरणभायम)् नलोप- नलोपच न सयत। ‘अने ी ते वािजना ी षधथा ता ता पडानाम’् ‘न लोपः ातपदकातय’ इत नलोपो न ानोत॥ नलोप॥ (वरोदाहरणभायम)् वर-वरच न सयत। ‘सवाण योतींष’ ‘सवय सुप’ इयायुदातवं न ानोत। वर॥ (णवोदारहणभायम)् पातजलमहाभायम ् - 350 - णव- णवं च न सयत। माषवापाण ीहवापाण। पूवाते ातपादकातनकारयेत सम, ् परादौ वभितनकारयेत। अभते नुमो हणं कतयम्॥ (उदाहरणनरासभायम)् न कतयम्। यते एतयास एव- ‘ातपदकातनुिवभितषु च’ इत। णव॥ (अनुवारोदाहरणभायम)् अनुवार-अनुवारच न सयत। वषतपः परतपः। ‘मोऽनुवारो हल’ इयनुवारो न ानोत॥ (उदाहरणबाधकभायम)् मा भूदेवम्। ‘नचापदातय झल’ इयनुवारो भवयत॥ (उदाहरणातरभायम)् यतह न झपरः-वहंलहो गौः, अंलहो वायुः॥ अनुवारः॥ (शीभावोदाहरणभायम)् शीभाव- शीभावच न सयत। पुणी जतुनी तबुणी। नपुंसकादुतरयौङः शीभावो भवतीत शीभावो न ानोत॥ शीभाव॥ (परादपायुपगमभायम)् एवं तह परादः करयते॥ (३१४ परादपे दूषणवातकम्॥५॥) ॥*॥ परादौ गुणवृयौवदघनलोपानुवारशीभावेनकारतषेधाः॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 351 - यद परादगुणः तषेयः- पुणे जतनु े तु बुणे। ‘घेङत’ इत गुणः ानोत॥ गुण॥ (बृयुदारणभायम) ् वृ-वृः तषेया- अतसखीन ामणकुलान। ‘सयुरसबुौ’ इत णवे ‘अचो िणत’ इत वृः ानोत॥ वृ॥ (औवोदाहरणभायम)् औवं-औवं च तषेयम्। पुण जुतन तुबुण। ‘इदुयामौदच घेः’ इयौवं ानोत॥ औव॥ (दघदाहरणभायम)् दघ-दघवं च न सयत। कुडान वनान। ‘नोपधायाः, सवनामथाने चासबुौ’ इत दघवं न ानोत॥ (उदाहरणनरासभायम)् मा भूदेवम्। ‘अतो दघ यञ, सुप च’ इयेवं भवयत॥ (उदाहरणातरभायम)् इह तह- अथीन दधीन यसखीन ामणकु लान॥ दघ॥ (नलोपोदाहरणभायम)् नलोप-नलोपच न सयत। ‘अने ी ते वािजना ी षधथा ता ता पडानाम’् ‘न लोपः ातपदकातय’ इत नलोपो न ानोत॥ नलोप। (अनुवारोदाहरणभायम)् पातजलमहाभायम ् - 352 - अनुवार-अनुवारच न सयत। वषतपः परतपः॥ ‘मोऽनुवारो हल’ इयनुवारो न ानोत॥ (उदाहरणनरासभायम)् मा भूदेवम्। ‘नचापदातय झल’ इयनुवारो भवयत॥ (उदाहरणातरभायम)् यतह न झपरः-वहंलहो गौः, अंलहो वायुः॥ अनुवार॥ (उदाहरणभायम)् शीभावे नकारतषेध-शीभावे नकारय तषेधो वतयः। पुणी जतुनी तुबणी। सनुकय शीभावः ानोत॥ (उदाहरणनरासभायम)् नैष दोषः, ‘नदयमानयादेशा भवित’ इयेवं न भवयत॥ (उदाहरणसाधकभायम)् यतह नदयते तय न ानोत॥ कमात?् नुमा यवहतवा॥ (पूवातपायुपगमभायम)् एवं तह पूवातः करयते। (३१५ पू ्वातपे दूषणवातकम६् ॥॥) ॥*॥ पूवाते नपुंसकोपसजनववं वगुवरच॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 353 - (भायम)् यद पूवातः यत,े नपुंसकोपसजनवव ं वगुवरच न सयत॥ (उदाहरणभायम)् नपुंसकोपसजनववम-्आराशिणी धानाशकु लनी, नकौशािबनी नवाराणसनी॥ वगुवरः-पचारिननी दशारिननी। नुम कृते अनजतवादेते वधयो न ानुवित॥ (३१६ दूषणबाधकवातकम्॥७॥) ॥*॥ न वा बहरगलणवात्॥*॥ (भायम)् न वा एष दोषः। कं कारणम?् ॥ ‘बहरगलणवात’् बहरगो नुम,् अतरगा एते वधयः॥ ‘असं बहरगमतरगे’॥ वगुवरे भूयान् परहार-ःसंघातभतोऽसौ नोसहतेऽवयवयेगततां वहतुमत कृ वा वगुवरो भवयत॥ मदचोऽयापरः॥४३॥ (इयागमिथतदेशनणयकरणम)्
पातजलमहाभायम ् - 354 - (अथादेशनयामककरणम)् (४२ परभाषासूम्॥१।१।७ आ.४) एच इवादेशे॥१।१।४७॥ (सूारभयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् कमथमदमुयत?े (३१७ योजनवातकम् ॥१॥) ॥*॥ एच इवचनं सवणाकारनवृयथम्॥*॥ (भायम)् एच इभवतीयुयत-े सवणनवृयथमकारनवृकयथ च॥ सवणनवृयथ तावत—् एङो वादेशशासनेषु अध एकारोऽध ओकारो वा मा भूदत॥ अकारनवृयथ च-इमावैचौ समाहारवण मााऽवणय, माेवणवणयोः। तयोवशासनेषु कदाचदवणः यात् कदाचदवणवण। मा कदाचदवण भूदयेवमथमदमुयते॥ (भायम)् अित योजनमेतत्॥ कं तहत॥ (अनटापितनराकरणाधकरणम)् (३१८ आेपवातकम्॥२॥) ॥*॥ दघसगतु॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 355 - (भायम)् दघािवकः ानुवित॥ कं कारणम?् । थानेऽतरतमो भवतीत॥ (आेपबाधकभायम)् ननु च वादेश इयुयत,े तेन दघा न भवयित॥ (आेपसाधकभायम)् वषयाथमेतत् यात-ए् चो वसगे इभवतीत॥ (३१९ समाधानवातकम्॥३॥) ॥*॥ दघासगतु नवतकवात्॥*॥ (भायम)् दघाणां िवकामसगः॥ कं कारणम्॥ ‘नवतकवात’्। नानेनेको नवयते। कं तह?॥ अनको नवयते॥ सा य वा इकचानकच। तानेनानको नवयते॥ (सूयायानाधकरणम)् (थमयोजनयायानभायम)् सवणनवृयथन तावनाथः। पातजलमहाभायम ् - 356 - (३२० यायानसाधकवातकम्॥४॥) ॥*॥ समेङः सथानवात्॥*॥ (भायम)् समेतत्॥ कथम?् ॥ एङः ‘सथानवा’ इकारोकारौ भवयतः, अध एकारोऽघ ओकारो वा न भवयत॥ (आेपभायम)् ननु च एङः सथानतरावधकाराकारौ॥ (समाधानभायम)् न तौ तः। यद ह तौ यातां तावेवायमुपदशेत्॥ (समाधानबाधकयम)् ननु च भोछदोगानां सायमुराणायनीया अधमके ारमधमोकारं चाधीयत-े ‘सुजाते एव’ सूनृत,े ‘अवय ओभः सुतम’् ‘शुते एय’ ‘यजतं ते एयत’ ् इत॥ (समाधानसाधकभायम)् पाषदकृ तरेषा तभवताम् । नैव लोके नायिमन् व-ेदअे ध एकारः, अध ओकारो वाित॥ (वतीययोजनयायानभायम)् अकारनवृयथनाप नाथः॥ (३२१ यायानसाधकवातकम्॥५॥) ॥*॥ ऐचोचोतरभूयवात्॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 357 - (भायम)् ऐचोचोतरभूयवादवण न भवयत॥ भूयसी माेवणवणयोः, अपीययवणय। भूयस एव हणान भवयित। तयथा-‘ामणाम आनीयताम’् इयुयते। त चावरतः पचकाक भवत॥ एच इवादेशे॥४८॥
(४३ परभाषासूम्॥१।१।७ आ. १२५॥) षठ थानेयोगा॥१।१।४१॥ (थानेयोगशदाथनपणाधकरणम)् (आेपभायम)् कमदम-् थानेयोगेत?॥ (समाधानभायम)् थाने योगोऽयाः सेयं थानेयोगा। सतयलोपो नपातनात्॥ तृतीयाया वा एवम्। थानेन योगोऽयाः सेयं थानेयोगेत॥ (सूयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् कमथ पनु रदमुयत?े ॥ (३२२ समाधानवातकम्॥१॥) ॥*॥ षयाः थानेयोगवचनं नयमाथम्॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 358 - नयमाथऽयमारभः। एकशतं षयथाः, यावतो वा सित। ते सव षयामुचारतायां ानुवित। इयते च- याकरणे या षठ सा थानेयोगैव यादत। तचातरेण यनं न सयतीत षयाः थानेयोगवचनं नयमाथम्। एवमथमदमुयते॥ (भायम)् अित योजनमेतत्॥ कं तहत॥ (अनटापितनराकरणाधकरणम)् (३२३ आेपवातकम्॥२॥) ॥*॥ अवयवषयादवतसग शासो गोह इत॥*॥ (भायम)् अवयवषठयादयतु न सयित॥ त को दोषः?॥ ‘शास इदहलोः’ इत शासेचायय यादुपधामाय च। ‘ऊदुपधाया गोहः’ इत गोहेचायय यादुपधामाय च॥ (३२४ आेपबाधकसमाधानवातकम्॥३॥) ॥*॥ अवयवषयादनां चाऽाितयगयाऽसंदधवात्॥*॥ (भायम)् अवयवषयादनां च नयमयााितः॥ कं कारणम?् । पातजलमहाभायम ् - 359 - ‘योगयासंदधवात’्। संदेहे नयमः। न चावयवषयादषु संदेहः॥ (आेपभायम)् कं वतयमेतत?् ॥ (समाधानभायम)् नह॥ कथमनुयमानं गंयत?े । लौककोऽयं टातः। तयथा लोके- किचत् कंचत् पृछत-ामातरं गमयाम पथानं मे भवानुपदशिवत। स तमायाचटे-अमुिमनवकाशे हतदणो हतयः, अमुिमनकाशे हतवाम इत। यत तयपथो भवत, न तिमन् संदेह इत कृवा नासावुपदयते। एवमहाप संदेहे नयमः। न चावयवषयादषु संदेहः॥ (समाधानातरभायम)् अथवा-थाने अयोगा थानेयोगा॥ कमदमयोगेत?॥ अयतयोगा अयोगा॥ (समाधानातरभायम)् अथवा-योगवती योगा॥ का पुनयगवती?॥ यया बहवो योगाः॥ कु त एतत?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 360 - भूिन ह मतुब् भवत॥ (३२५ आेपबाधकवातकम्॥४॥) ॥*॥ वशटा वा षठ थानेयोगा॥*॥ (भायम)् अथवा-कंचिलगमासय वयाम-इथंलगा षठ थानेयोगा भवतीत॥ न च तिलगमवयवषयादषु करयते॥ (आेपभायम)् ययेवं, ‘शास इदहलोः’ ‘शा हौ’ शासहणं कतयम-् थानेयोगाथ लगमासयामीत॥ (आेपबाधकभायम)् न कतयम्। यदेवदा ः पुरतादवयवषयथ कृ तम,् एतदुतरानुवृतं सत् थानेयोगा थ भवयत॥ कथम?् ॥ अधकारो नाम कारः॥ किचदेकदेशथः सव शामभवलयत, यथा दपः सुवलतः सव वेमाभवलयत॥ अपरोऽधकारो यथा रवा अयसा वा बं काठमनुकृयते तवदनुकृयते चकारेण॥ अपरोऽधकारः तयोगं तयानदशाथ इत योगे योगे उपतठते॥ तयदैष पः-अधकारः तयोगं तयानदशाथ इत। तदा ह यदेवादः पुरतादवयवषयथम,् एतदुतरानुवृतं सत् थानेयोगा थभ वयत॥ (आेपभायम)् पातजलमहाभायम ् - 361 - संययमामेतवत। नयनुचाय शदं लगं शयमासतुम्॥ (आेपबाधकभायम)् एवं तयादेशे तिलगं करयत,े तकृ तमाकयत॥ (यायानभायम)् यद नयमः यते, यैका षठ अनेकं च वशेयं त न सयत। अगय हलः अणः संसारणयेत हलय वशेयोऽणप वशेयः, संसारणमप वशेयम ्॥ असत पुननयमे कामचारः-एकया षया अनेकं वशेषयतुम्। तयथ-ादेवदतय पुः पाणः कबल इत॥ तमानाथ नयमेन॥ (उताेपमारणभायम)् ननु चोतम-्एकशतं षयथाः, यावतो वा सित। ते सव षठयामु चारतायां ानुवतीत॥ (आेपबाधकभायम)् नैष दोषः। ययप लोके बहवोऽभसंबधा आथा यौना मौखाः ौवाचेत। शदय तु शदेन कोऽयोऽभसंबधो भवतुमत-अयदतः थानात्॥ (आेपसाधकभायम)् शदयाप शदेनानतरादयोऽभसंबधाः। अतेभूवतीत संदेहः- थाने अनतरे समीपे इत॥ (आेपबाधकभायम)् संदेहमामेतवत। सवसंदेहेषु चेदमुपतठत-े‘यायानतो वशेषतपितनह संदेहादलणम’् इत। थान इत यायायामः॥ (नदयामानपरभाषाधकरणम)् पातजलमहाभायम ् - 362 - (आेपभायम)् न तहदानीमयं योगो वतयः॥ (समाधानभायम)् वतयच॥ कं योजनम?् । षयतं थानेन यथा युयेत यतः षयुचारता॥ कं कृतं भवत॥? ‘नदयमानयादेशा भवित’ इयेषा परभाषा न कतया भवत॥ षठ थानेयोगा॥४९॥ (४४अतरतमपरभाषासूम्॥१।१।७॥ आ. ६॥) थानेऽतरतमः॥१।१।५०॥ (सूोदाहरणाधकरणम)् (आेपभायम)् कमुदाहरणम?् ॥ (समाधानभायम)् ‘इको यणच’ दय मव। तालुथानय तालुथानः, ओठथानय ओठथानो यथा यादत॥ (समाधानबाधकभायम)् नैतदित। संयातानुदेशने ायेतिसम्॥ (उदाहरणदशनकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 363 - इदं तह-‘तथथमपां तांतंतामः’ इत। एकाथयैकाथः यथय यथः , बवथय बवथ, यथा यादत। (उदाहरणबाधकभायम)् ननु च एतदप संयातानुदेशेनैव सम ् । (उदाहरणातरभायम)् इदं तह- ‘अकः सवण दघः’ इत दडाम,् ुपाम,् दधीः, मघूः। कठथानयोः कठथानतालुथानयोतालुथान ओठथानयोरोठथानो यथा यात्॥ (यानेकवधपरभाषासाधनाधकरणम)् (आेपभायम)् अथ थान इत वतमाने पुनः थानहणं कमथम्॥ (समाधानभायम)् यानेकमातय त थानत एवातय बलयो यथा यात्॥ कं पुनतत?् ॥ चेता तोता। माणतोऽकारो गुणः ानोत, थानत एकारोकारौ। पुनः थानहणादेकारौकारौ भवतः॥ (तमहणयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् अथ तमहणं कमथम?् ॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 364 - ‘झयो होऽयतरयाम’् इय ‘सोमणः सोमाणः’ इत वतीयाः सताः, ‘नादवतो नादवत’ इत तृतीयाः सताः॥ तमहणाये सोमाणो नादवतच ते भवित चतुथाः-वाघसत टुभसत॥ (सूयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् कमथ पुनरदमुयत?े ॥ (३२६ समाधानवातकम ्॥१॥) ॥*॥ थानन एकवनदशादनेकादेशनदशाच सवसगतमात् थानेऽतरतमवचनं नयमाथम्॥*॥ (भायम)् थायेकवेन नदयत-े अक इत। अनेकच पुनरादेशः तनदयत-े दघ इत। ‘ थानन एकवनदशादनेकादेशनदशाच’ ‘सवसगः’ सव सव ानुवित। इयते चातरतमा एव युरत। तचातरेण यनं न सयत। तमात् थानेऽतरतमवचनं नयमाथम ्। एवमथमदमुयते॥ (काकु भायम)् अित योजनमेतत॥् कं तहत॥ (अथ थमातपाठनणयाधकरणम)् (आेपभायम)् पातजलमहाभायम ् - 365 - यथा पुनरयमतरतमनविृ तः, सा कं कृ ततो भवत- थानयतरतमे षठत। आहोवदादेशतः- थाने ायमाणानामतरतम आदेशो भवतीत॥ कुतः पुनरयं वचारणा?॥ उभयथा ह तुया संहता ‘थानेऽतरतम उरण् रपरः’ इत॥ (भायम)् कं चात?् ॥ (सतयतपाठदूषणभायम)् यद कृततः, ‘इको यणच’ इत यणां येऽतरतमा इकत षठ, य षठ तादेशा भवतीतीहैव या-दय मव। कुमायथ मबवथमय न यात ्॥ आदेशतः पुनरतरतमनवृतौ सयां सव षठ। य षठ तादेशा भवतीत सव सं भवत॥ (सतयतपाठदूषणातरभायम)् तथा-‘इको गुणवृी’ गुणवृयोय अतरतमा इकत षठ, य षठ तादेशा भवतीतीहैव या- नेता लवता नायको लावकः । चेता तोता चायकः तावक इय न यात्। आदेशतः पुनरतरतमनवृतौ सयां सव षठ। य षठ तादेशा भवतीत सव सं भवतीत॥ (सतयतपाठदूषणातरभायम)् तथा-ऋवणय गुणवृ सग-े गुणवृययो दतरतममृवण त षठ। य षठ तादेशा भवतीतीहैव यात-् कता हता आतारकः नपारक इत। आतरता नपरता कारको हारक इय न यात्॥ आदेशतः पुनरतरतमनवृतौ सयां सव षठ। य षठ तादेशा भवतीत सव सं भवतीत॥ पातजलमहाभायम ् - 366 - (थमातरपाठदूषणभायम)् अथादेशतोऽतरमनवृ तौ सयामयं दोषः-वातो य यये’ थाननदशः कतयः- ओकारौकारयोरत वतयम,् एकारैकारयोमाभूदत। कृततः पुनरतरतमनवृतौ सयां वातादेशय एु यातरतमा कृततत षठ। य षठ तादेशा भवतीयातरेण थाननदशं सं भवत। (दूषणोारभायम)् आदेशतोऽयतरतमनवृ तौ सयां न दोषः॥ कथम?् ॥ वातहणं न करयते- ‘य यये’ एचोऽयादयो भवतीयेव॥ (आेपभायम)् यद न यते, चेयं जेयमयाप ानोत॥ (आेपबाधकभायम)् ‘यजयौ शयाथ’ इयेतिनयमाथ भवयत- योरेवैच इत॥ (आेपसाधकभायम)् तयोतह शयाथादयाप ानोत- ेयं पापं जेयो वृषलः॥ (आेपबाधकभायम)् उभयतो नयमो वायते- योरेवैचः, तयोच शयाथ एवेत॥ (इटानुपपितभायम)् इहाप तह नयमान ानोत- लयं पयम्। अवयलायम् अवयपायमत॥ पातजलमहाभायम ् - 367 - (इटोपपितभायम)् तुयजातीयय नयमः॥ कच तुयजातीयः?॥ यथाजातीयकः योरेच्॥ कथंजातीयकः योरेच?् ॥ एकारः॥ (अनटापितभायम)् [एवमप] रायमछत रैयतीय ानोत॥ (अनटापितवारणभायम)् रायछादसः। टानुवधछदस भवत॥ (थमातपाठे दूषणातरभायम)् ‘ऊदुपधाया गोहः’ आदेशतोऽतरतमनवृ तौ सयामुपधाहणं कतयम्॥ कृ ततः पुनतरतमनवृतौ सयामूकारय गोहो याऽतरतमा कृ तत षठ, य षठ तादेशा भवतीयतरेणोपधाहणं सं भवत॥ (दूषणोारभायम)् आदेशतोऽयतरतमनवृतौ सयां न दोषः॥ यते एतयास एव॥ (थमातपाठे दूषणातरभायम)् पातजलमहाभायम ् - 368 - ‘रदायां नठातो नः पूवय च दः’ आदेशतोऽतरतमनवृतौ सयां तकारहणं कतयम्॥ कृततः पुनरतरनवृतौ सयां नकारय नठायां यातरतमा कृतत षठ, य षठ तादेशा भवतीयतरेणाप तकारहणं सं भवत॥ (दूषणपरहारभायम)् आदेशतोऽयतरतमनवृतौ सयां न दोषः। यत एतयास एव॥ (इत थमातपाठनणयः)
पातजलमहाभायम ् - 369 - (अथ वतवधवनराकरणम)् (आेपभायम)् कं पुनरदं नवतकम-अ् तरतमा अनेन नवयते। आहोिवत् तपादकम- ् अयेन नवृ तानामनेन तपितः?॥ (भायम)् कचा वशेष?॥ (३२७ थमपदूषणवातकम्॥२॥) ॥*॥ थानेऽतरतमे नवतके सवथाननवृितः॥*॥ (भायम)् थानेऽतरतमे नवतके सवथाननां नवृितः ानोत। अयाप ानोत- दध, मधु॥ (आपे बाधकभायम)् अतु, न किचदय आदेशः तनदयते। तातयतो दधशदय दधशद एव, मधुशदय मधुशद एवादेशो भवयत॥ (आेपसाधकभायम)् यद चैवम,् वचवै यं त दोषः यात-् बसं मुसलमत। ‘इकोरादेशयययोः’ इत षवं ानोत॥ (आेपातरभायम)् अप च- इटा यवथा न कपेत। तयथा- तते ाे तलाः ता मुहूतमप नावतठते। एवममे वणा मुहूतमप नावतठेरन्॥ पातजलमहाभायम ् - 370 - (वतीयपायुपगमभायम)् अतु तह तपादकम-् अयेन नवृतानामनेन तपितः॥ (३२८ आेपवातकम्॥३॥) ॥*॥ नवृततपतौ नवृितः॥*॥ (भायम)् नवृततपतौ नवृितन सयत। सव सव ानुवित॥ (आेपतापयनभायम)् कं तयुयत-े नवृितन सयतीत?॥ न साधीयो नवृितः सा भवत॥ (आेपतापयवणनभायम)् न ूमो- नवृितन सयतीत॥ कं तह?। इटा यवथा न कपेत। न सव सवेयते॥ (याेपभायम)् इदमदानीं कमथ यात?् ॥ (३२९ याेपसमाधानवातकम्॥४॥) ॥*॥ अनथकं च॥*॥ (भायम)् अनथकमेतयात्। यो ह भुतवतं ूयता ् ‘मा भुथाः’ इत कं तेन कृ तं यात्॥ (आनथयपरहारेण समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 371 - ॥*॥ उतं वा॥*॥ कमुतम?् ॥
- सं तु षयधकारे वचनात*् इत। षयधकारेऽयं योगः कतयः, थानेऽतरतमः
‘षठनदटय’ इत ॥ (अनटनराकरणाधकरण)् (३३० आेपवातकम्॥५॥) ॥*॥ यामवचनं च ॥*॥ (भायम)् याममत च वतयम्॥ कं योजनम?् । यो ययातरतमः स तय थाने यथा यात,् अययातरतमोऽयय थाने मा भूदत॥ (३३१ समाधानवातकम्॥६॥) ॥*॥ यामवचनमशयं वभावसवात॥् *॥ यामवचनमशयम॥् कं कारणम?् । ‘वभावसवात’्। वभावत एतिसम् । तयथ-ा समाजेषु समाशेषु समवायेषु चाऽऽयतामयुते न चोयत-े याममत, यामं चासते॥ (सूयायानाधकरणम)् (३३२ यायानवातकम्॥७॥) पातजलमहाभायम ् - 372 - ॥*॥ अतरतमवचनं च ॥*॥ (भायम)् अतरतमवचनं चाशयम-् योगचाययमशयः॥ कुतः?। ‘वभावसावदेव’। तयथा-समाजेषु समाशेषु समवायेषु चायतामयुत-ने ैव कृ शाः कृ शैः सहासते, न पाडवः पाडुभः। येषामेव कंचदथकृतमातय तैरेव सहासते॥ तथा-गावो दवसं चरतवयो-यो ययाः सवो भवत, तेन सह शेरते॥ तथा-यायेतान गोयुतकान संघुटकान भवित, ताययोयमपयित शदं कुवित॥ (टातबाधकभायम)् एवं तावचेतनावसु॥ (टातातरभायम)् अचेतनेवप। तयथा-लोटः तो बाहुवेगं गवा नैव तयगछत नोवमारोहत। पृथवीवकारः पृथवीमेव गछयातयतः॥ तथा-या एता आतरयः सूमा आपतासां वकारो धूमः। स धूम आकाशे नवाते नैव तयगछत नावागवरोहत॥ अिवकारोऽप एव गछयातयतः॥ तथा- योतषो वकारोऽचराकाशदेशे नवाते सुवलतं नवै तयगछत नावागवरोहत। योतषो वकारो योतरेव गछयातयतः॥ (सूसताातदूषणनराकरणाधकरणम)् (३३३ दूषणवातकम्॥८॥) पातजलमहाभायम ् - 373 - ॥*॥ यजनवरयतमे च तकालसगः॥*॥ (भायम)् यजनयतमे वरयतमे च तकालता ानोत॥ यजनयतमे-इटम् उतम्। आतयतोऽधमाकय यजनयाऽधमाक इक् ानोत॥ (दूषणबाधकभायम)् नैव लोके नैव वेदेऽधमाक इगित॥ कतह?॥ माकः। योऽित स भवयत॥ (दूषणातरभायम)् वरयतमे- दय मव कुमायथ मबवथम्। आतयतो माकय वमाकयेको माको वमाको यण् ानोत॥ (दूषणबाधकभायम)् नैव लोके नैव वेदे माको वमाको वा यणित॥ कतह?॥ अधमाकः। योऽित स भवयत॥ (३३४ दूषणवातकम्॥९॥) ॥*॥ अु चानेकवणादेशेषु ॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 374 - अु चानेकवणादेशेषु तकालता ानोत॥ ‘इदम इश’्। आयतोऽधतृतीयमाकयदे मः थानेऽधतृतीयमामवण ानोत॥ (दूषणबाधकभायम)् नैष दोषः। ‘भायमानेन सवणानां हणं न’ इयेवं न भवयत॥ (३३५ दूषणवातकम्॥१०॥) ॥*॥ गुणवृये भावेषु च॥*॥ (भायम)् गुणवृयोरेभावेषु च तकालता ानोत॥ खव+ा इः खवेः। खवा+उदकम् खवोदकम्। खवा+ईषा खवेषा। खवा+ऊढा खवोढा। खवा+एलका खवैलका। खवा+ओदनः खवौदनः। खवा+ऐतकायनः खवैतकायनः। खवा+औपगवः खवौपगवः। इत। आतयतिमाचतुमााणां थाननां माचतुमाा आदेशाः ानुवित॥ (दूषणबाधकभायम)् नैष दोषः। तपरे गुणवृी। (दूषणसाधकभायम)् ननु च तः परो यमासोऽयं तपरः॥ (दूषणबाधकभायम)् नेयाह। तादप परतपर इत॥ (आेपभायम)् यद तादप परतपरः, ‘ऋदोरप’् इतीहैव यात-् यवः तवः। लवः पव इय न यात्। पातजलमहाभायम ् - 375 - (आेपबाधकभायम)् नैष तकारः॥ कतह?॥ दकारः॥ (आेपसाधकभायम)् कं दकारे योजनम?् ॥ (तबदभूतं समाधानभायम)् अथ कं तकारे?॥ ययसंदेहाथतकारः, दकारोऽप। अथ मुखसुखाथतकारः, दकारोऽप॥ (दूषणवातकशेषभायम) ् एभावे-कुवाते कुवाथे। आतयतोऽधतृतीयमाय टसंकयाधतृतीयमा एच् ानोत॥ (दूषणोारभायम)् नैव लोके न च वेदेऽधतृतीयमा एजित॥ (३३६ आेपवातकम्॥११॥) ॥*॥ ऋवणय गुणवृसगे सवसगोऽवशेषात्॥*॥ (भायम)् ऋवणय गुणवृसगे सवसगः सवगुणवृसगः, सव गुणवृसंका ऋवणय थाने ानुवित॥ कं कारणम?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 376 - अवशेषात्॥ नह किचवशेष उपादयत- े एवंजातीयको गुणवृसंक ऋवणय थाने भवतीत॥ अनुपादयमाने वशेषे सवसगः॥ (३३७ समाधानवातकम्॥१२॥) ॥*॥ न वा ऋवणय थाने रपरसगादवणयातयम्॥*॥ (भायम)् न वा एष दोषः॥ कं कारणम?् । ऋवणय थाने रपरसगात्। उः थाने अण् सयमान एव रपरो भवतीयुयते। त ऋवणयातयतो रेफवतो रेफवानकार एवातरतमो भवत॥ (३३८ आेपवातकम्॥१३॥) ॥*॥ सवादेशसगवनेकावात्॥*॥ (भायम)् सवादेशतु गुणवृसंक ऋवणय ानोत॥ कं कारणम?् ॥ अनेकावात्। ‘अनेकािशसवय’ इत॥ (३३९ समाधानवातकम्॥१४॥) ॥*॥ न वाऽनेकावय तदायवावणादेशयावघातः॥*॥ (भायम)् न वा एष दोषः॥ पातजलमहाभायम ् - 377 - कं कारणम?् ॥ ‘अनेकावय तदायवात’्। यदायमुः थान,े तदायमनेकाल,् अनेकावय तदायवावणादेशय वघातो न भवयत॥ (समाधानातरभायम)् अथवाऽनातयमेवैतयोरातयम्। एकयातरतमा कृतनाित, अपरयातरतम आदेशो नाित, एतदेवैतयोरातयम्॥ (३४० समाधानातरवातकम्॥१५॥) ॥*॥ संयोगो वा नटावदधरथवत्॥*॥ (भायम)् अथवा नटावदधरथवसह संयोगो भवत। तयथा- ‘तवावो नटो ममाप रथो दधः, उभौ संयुयावहै’ इत। एवमहाप-‘तवायतरतमा कृतनाित, ममायतरतम आदेशो नाित, अतु नौ संयोगः’ इत॥ (समाधानबाधकभायम)् वषम उपयासः॥ चेतनावसु आथा करणावा लोके संयोगो भवत। वणाच पुनरचेतनाः त कंकृतः संयोगः?॥ (समाधानसाधकभायम)् ययप वणा अचेतनाः। यवसौ युते स चेतनावान्॥ (एकादेशे दूषणनराकरणाधकरणम)् (३४१ आेपवातकम्॥१६॥) पातजलमहाभायम ् - 378 - ॥*॥ एजवणयोरादेशेऽवण थाननोऽवणधानवात्॥*॥ (भायम)् एजवणयोरादेशेऽवण ानोत। खवैलका मालौपगवः॥ कं कारणम?् ॥ थाननोऽवणधानवात,् थानी यावणधानः॥ (३४२ समाधानवातकम्॥१७॥) ॥*॥ सं तूभयातयात्॥*॥ (भायम)् समेतत्॥ कथम?् ॥ उभयोयऽतरतमतेन भवतयम्। न चावणमुभयोरतरतमम्॥ थानेऽतरतमः॥५०॥
(४५ परभाषासूम् ॥१।१।७॥ आ. ७॥) उरण् रपरः॥ १।१।५१॥ (सूय रपरवमावधायकवाधकरणम)् (आेपभायम)् कमदमुरपरवचनमयनवृयथम-् ‘उः थाने अणेव भवत रपरच’ इत। आहोिवपरवमामनेन वधीयत-े ‘उः थाने अण् च अनण् च। अण् रप’ रइत?॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 379 - कचा वशेषः?॥ (३४३ आेपवातकम्॥१८॥) ॥*॥ उरपरवचनमयनवृयथ चेदुदातादषु दोषः॥*॥ (भायम)् उरण् रपरवचनमयनवृयथ चेदुदातादषु दोषो भवत॥ के पुनदातादयः?॥ उदातानुदातवरतानुनासकाः। कृ तः तः, कृ तं तम,् कृ तं तम,् न ॄँ पाह॥ (वतीयपायुपगमभायम)् अतु तयुः थाने अण ् चानण् च, अण् तु रपर इत॥ (३४४ वतीयपदूषणवातकम्॥१९॥) ॥*॥ य उः थानेऽण् स रपर इत चे गुणवृयोरवणतपितः॥*॥ य उः थानेऽण् स रपर इत चे गुणवृयोरवणयातपितः। कता हता वाषगयः॥ (वतीयपदूषणशेषाेपभायम)् कं ह साधीयः- ऋवणयासवण यदवणः यात,् न पुनरेङैचौ?॥ (वतीयपवादभायम)् पूविमनप पे एष दोषः। कं ह साधीयताप ऋवणयासवण यदवणः यात,् न पुनरकारोकारौ॥ (थमपवादभायम)् पातजलमहाभायम ् - 380 - अथ मतमेतत-् उः थाने अणचानणच सगे अणेव भवत रपरचेत। सा पूविमन् पेऽवणय तपितः॥ (आेपभायम)् यतु तदुतम- ् ‘उदातादषु दोषः’ इत, स इह दोषो जायत,े न जायते॥ (समाधानभायम)् जायते स दोषः॥ कथम?् ॥ उदात इयनेनाणोऽप तनदयते, अनणोऽप॥ (समाधानबाधकभायम)् ययप- अणोऽप तनदयते। न तु ानुवित॥ कं कारणम?् । थानेऽतरतमो भवतीत॥ (समाधानसाधकभायम)् कु तो नु खवेतत-् वयोः परभाषयोः सावकाशयोः समविथतयोः ‘थानेऽतरतम’ इत ‘उरण् रपरः’ इत च, ‘थानेऽतरतम’ इयनया परभाषया यवथा भवयत, न पुनरः ‘उरण् रपरः’ इत?॥ अतः कम?् ॥ अत एष दोषो जायते-‘उदातादषु दोषः’ इत॥ (आेपभायम)् पातजलमहाभायम ् - 381 - ये चायेते ऋवणय थाने तपदमादेशा उयत,े तेषु रपरवं न ानोत-‘ॠत इातोः’ ‘उदोयपूवय’ इत। (३४५ समाधानवातकम्॥३॥) ॥*॥ सं तु सगे रपरवात्॥* (भायम)् समेतत्॥ कथम?् ॥ ‘सगे रपरवात’्। उः थाने अण् सयमान एव रपरो भवत॥ (आेपभायम)् कं वतयमेतत?् । (समाधानभायम)् नह॥ कथमनुयमानं गंयत?े । थान इत वतते। थानशदच सगवाची॥ (आेपभायम)् ययेवमादेशोऽवशेषतो भवत॥ (समाधानभायम)् आदेशच वशेषतः॥ कथम?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 382 - वतीयं थानहणं कृ तमनुवतत.े तैवमभसंबधः करयत-े ‘उः थाने अण् थान इत। उः थाने सगे अण् सयमान एव रपरो भवत॥ (अहणयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् अथाहणं कमथम,् न ऊ रपरो भवतीयेवोयेत?॥ (याेपभायम)् ऊ रपर इतीयुयमाने क इदानीं रपरः यात्॥? (याेपभायम)् य उः थाने भवत॥ कच उः थाने भवत?॥ आदेशः॥ (३४३ आेपबाधकवातकम्॥४॥) ॥*॥ आदेशो रपर इत चेरवधषु रपरतषेधः॥*॥ (भायम)् आदेशो रपर इत चेरवधषु रपरवय तषेधो वतयः॥ के पुना ररवधयः?॥ अकलोपाऽऽनङनीङादेशाः॥ अकङ-सौधातकः अक॥ लोप-पैतृवसेयः। लोप॥ पातजलमहाभायम ् - 383 - आन-होतापोतारौ। आन। अन-कता हता। अन। र-माीयत पीयत। र॥ र-यते यते। र॥ (३४७ आेपबाधकवातकम्॥९॥) ॥*॥ उदातादषु च॥*॥ (भायम)् उदातादषु च॥ कम?् ॥ रपरवय तषेधो वतयः॥ कृतः तः। कृ तं तम्। कृ तम् तम्। न ॄपः ाह॥ तमादहणं कतयम्॥ (एकदेशे रपरवसाधकाधकरणम)् (३४८ आेपवातकम्॥६॥) ॥*॥ एकादेशयोपसंयानम्॥*॥ (भायम)् एकादेशयोपसंयानं कतयम्॥ खवयः मालयः ॥ कं पुनः कारणं न सयत?॥ उः थाने अण् सयमान एव रपरो भवतीयुयते। न चायमुरेव थानेऽण् शयत े॥ कं तह?। पातजलमहाभायम ् - 384 - उचायय च॥ (३४९ समाधानवातकम्॥७॥) ॥*॥ अवयवहणािसम्॥*॥ (भायम)् यद ऋवण तदायं रपरवं भवयत॥ तयथा-‘माषा न भोतयाः’ इयुते मा अप न भुयत॥े (३५० समाधाननरासवातकम्॥८॥) ॥*॥ अवयवहणािसमत चेदादेशे राततषेधः॥*॥ (भायम)् अवयवहणािसमत चेदादेशे रातय तषेधो वतयः॥ होतापोतारौ। यथैव-उचायय च थानेऽण् रपरो भवतीत, एवं य उः थानेऽण् चानण् च सोऽप रपरः यात ्॥ (यायातरे दूषणभायम)् यद पुनः- ऋवणातय थाननो रपरवमुयेत, खवयः मालयः॥ नैवं शयम् । इह न सयेत- कता हता, करत गरत। ऋवणातयेयुयत,े न चैतवणातम्॥ (दूषणबाधकभायम)् ननु चैतदप यपदेशवावेन ऋवणातम्॥ (दूषणसाधकभायम)् अथवता यपदेशवावः। न चैषोऽथवान् तमानैवं शयम्॥ न चेदेवम, ्उपसंयानं कतयम्॥ इह च रपरवय तषेधो वतयः-मातुः पतुरत॥ पातजलमहाभायम ् - 385 - (समाधानभायम)् उभयं न वतयम् ॥ कथम ् ?॥ इह यो वयोः षठनदटयोः सगे भवत ,लभतेऽसावयतरतो यपदेशम्। तयथा -देवदतय पुः देवदतायाः पु इत॥ (आेपभायम)् कथं मातुः पतुरत (आेपसाधकभायम)् का पसः? (आेपबाधकभायम)् अव रपरवम्॥ (आेपबाधकभायम)् ’रासय ‘इत सकारय लोपः। रेफय वसजनीयः॥ (आेपसाधकभायम)् नैवं यम्। इह ह -मातुः करोत पतुः करोतीत’ ,अययवसजनीयय ‘इत षवं ानोत॥ (आेपबाधकभायम)् अययवसजनीययेयुयते। ययवसजनीयचायम् ॥ (आेपसाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 386 - लुयतेऽ ययोः ’रासय ‘इत। (समाधानवातकशेषभायम)् एवं तह- (३५१ समाधानवातकम् ॥९) ॥*॥ ातुपुहणं ापकमेकादेश - ॥ नमतात् षवतषेधय ॥*॥ ( भायम)् यदयं ककादषु ातुपुशदं पठत तापययाचायः-नैकादेशनमतात् षवं भवतीत॥ (पूवातवसाधनाधकरणम)् (आेपभायम)् कं पुनरयं पूवातः ,आहोिवपरादः ,आहोिवदभतः ?॥ (याेपभायम)् कथं वाऽयं पूवातः यात ् ?कथं वा परादः ?कथं वा अभतः?॥ (याेपसमाधानभायम)् ययत इत वतत े ,ततः पूवातः। अथादरत वतत े ,ततः परादः। अथोभयं नवृतम ् , ततोऽभतः॥ (भायम)् कचा वशेषः?॥ अभतपे दूषणवातकम ् पातजलमहाभायम ् - 387 - ॥*॥अभते दघलवयगयतवरहलादशेषवसजनीयतषेधः ययायवथा च ॥*॥ (भायम)् ययभतः दघवं न ानोत। गीः पूः। रेफवकारातय धातोरत दघवं न ानोत॥ (दूषणानुपपितभायम) ् कं पुनः कारणं रेफवकारायां धातुवशेयत े ,न पुनः पदं वशेयते -रेफवकारातय पदयेत?। (दूषणोपपितभायम)् नैवं शयम ्। इहाप सयेत-अिनः, वायुरत॥ (दूषणानुपपितभायम) ् एवं तह रेफवकारायां पदं वशेषययामः, धातुनेकम-्रेफवकारातय पदयेको धातोरत॥ (दूषणोपपितभायम)् एवमप-यं ामण कुलमय यामणः यसेनानः अाप ानोत। तमाातुरेव वशेयते। धातौ च वशेयमाणे इह दघवं न ानोत गीः पूः॥ दघ॥ (लवोदाहरणभायम)् लव -लवं च न सयत। नजेगयते। ’ो यङ ‘इत लवं न ानोत॥ (दोषबाधकभायम)् नैष दोषः। इयनतरयोगैषा षठ। (दोषसाधकभायम)् एवमप वजगयत इयाप ानोत॥ (दोषबाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 388 - एवं तह यङा आनतय वशेषययामः॥ अथवा इत पचमी। लव॥ (यवरोदाहरणभायम)् यवर -यवरच न सयत। गीयते वयमेव ,पूयते वयमेव। ’अचः कतृयक ‘इयेष वरो न ानोत ,रेफेण यवहतवात्॥ (दोषोारभायम)् नैष दोषः। ’वरवधौ यजनमवयमानववत ‘इत नाित यवधानम्॥ यवर॥ (अयतवरोदाहरणभायम)् अयतवर-अयतवरच न सयत। मा ह म ते पपः। मा ह म ते बभः। ’अयतानामाददातो भवत अजादौ लसावधातुके ‘इयेष वरो न ानोत ,रेफेण यवहतवात्॥ (दोषोारभायम)् नैष दोषः। ’वरवधौ यजनमवयमानववत ‘इत नाित यवधानम्॥अयतवर॥ (हलादःशेषोदाहरणभायम)् हलादशेष-हलादशेषच न सयत। ववृते ववृधे। अयासयते हलादशेषो न ानोत। हलादशेष॥ (वसजनीयतषेधोदाहरणभायम)् वसजनीयः (तषेध)-वसजनीयय तषेधो वतयः। नाकु टो नापयः। ’खरवसानयोवसजनीयः‘इत वसजनीयः ानोत॥ वसजनीय)-तषेध(॥ (ययायवथोदाहरणभायम)् पातजलमहाभायम ् - 389 - ययायवथा च। यये यवथा न कये-करतः गरतः। रेफोऽयभतः, ययोऽप। त यवथा न कपते॥ (पूवातपायुपगमभायम)् एवं तह पूवातः करयते। (३८३ पूवातपे दूषणाेपवातकम) ् ॥*॥ पूवाते ववधारण ं वसजनीयतषेधो यवरच॥*॥ यद पूवातः, रोरवधारणं कतयम’्-रोः सुप ‘रोरेव सुप नायय। सपषु धनुषु। इह मा भूत- ् गीषु पूषु॥ (इतरपऽे पलाघवाभावभायम)् परादावप सयवधारणं कतयम-् चतुिवयेवमथम्॥ (ववधारणम)् (वसजनीयतषेधोदाहरणभायम)् वसजनीयतषेधः-वसजनीयय च तषेधो वतयः। नाकु टः। नापयः। ’खरवसानयोवसजनीय ‘ इत वसजनीयः ानोत॥ (इतरपेऽप लाधवाभावभायम)् परादावप वसजनीयय तषेधो वतयः ,नाक िपरयेवमथम् किपपदसंघातभतोऽस ौ नोसहतेऽवयवय पदाततां वहतुमत वसजनीयः ानोत॥ (वसजनीयतषेधः) (यवरोदाहरणभायम)् पातजलमहाभायम ् - 390 - यवरः-यवरच न सयत। गीयते वयमेव ,पूयते वयमेव ’अचः कतृयक ‘इयेष वरो न ानोत॥ (दूषणबाधकभायम)् नैष दोषः। उपदेश इत वतते॥ (यवरः)॥ (परादपायुपगमभायम)् अथवा- पुनरतु परादः ॥*॥ ३८४ परादपेदूषणेपवातकम्॥*॥ ॥*॥परादावकारलोपौवपुकतषेधचयुपधाववमटो यवथऽयासलोपोऽयततादवरोदधवं च॥*॥ (भायम)् यद परादः। अकारलोपः तषेयः कता हता। अतो लोप आधधातुके इयकारलोपः ानोत॥ (दूषणबाधकभायम)् नैष दोषः, उपदेश इत वतत,े (दूषणसाधकभायम)् ययुपदेश इत वतत,े धनुतः कृ णुतः अ लोपो न ानोत॥ (दूषणबाधकभायम)् नोपदेशहणेन कृ तरभसबयते कं तह? आधधातुकमभसंबयत-ेआधधातकु ोपदेशे यदकारातमत॥ अकारलोप॥ (औवोदाहरणभायम)् पातजलमहाभायम ् - 391 - औव -औवं च तषेयम्। चकार जहार। ’आत औ णलः ‘इयौवं ानोत॥ (दोषोारभायम)् नैषः दोषः। ’नदयमानयादेशा भवित ‘इयेवं न भवयत॥ (आेपभायम)् यतह नदयते तय कमान भवत?॥ (समाधानभायम)् रेफेण यवहतवात् ॥ औव॥ (उदाहरणभायम)् पुतषेधः-पुक् च तषेयः। कारयत, हारयत। ’आतां पुक् ‘इत पुक् ानोत॥ पुतषेध॥ (उदाहरणभायम)् चयुपधाववम-् चयुपधाववं च न सयत। अचीकरत,् अजीहरत्। ’णौ चयुपधाया वः’’ इत ववं न ानोत। (उदाहरणभायम)् इटो यवथा। इटच यवथा न कपते। आतरता, नपरता .इडप परादः रेफोऽप। त यवथा न कपते॥ इटो यवथा॥ (उदाहरणभायम)् अयासलोपः -अयासलोपच वतयः। ववृते ववृघे। ’अयासय इत हलादशेषो न ानोत॥ अयासलोप॥ (उदाहरणभायम)् पातजलमहाभायम ् - 392 - अयतवरः -अयतवरच न सयत- मा ह म ते पपः मा ह म ते बभः। ’अयतानामाददातो भवयजादौ लसावधातुके ‘इयेष वरो न ानोत॥ अयतवर॥ )उदाहरणभायम(् तादवरः -तादवरच न सयत। कता ,कतुम्। ’तादौ च नत कृयतौ ‘इयेष(६/२/५०) वरो न ानोत॥ (दूषणबाधकभायम)् नैष दोषः। उतमेतत-् *कृ दुपदेशे व ा तायथमडथम*् इत॥ (उदाहरणभायम)् दघः- दघवं च, न सयत। गीः, पूः। ’रेफवकारातय धातोः ‘इत दघवं न ानोत॥ दघ॥ उरण् रपरः ॥५१॥ (४७ परभाषासूम्॥१/१/७ आः८) अलोऽयय ॥१।१।५२॥ (अहणवशेषणतावचाराधकरणम)् (आेपभायम)् कमदमहणमयवशेषणम ् ,आहोिव -आदेशवशेषणम् ?॥ (भायम)् कं चातः?॥ (अयवशेषणवे दूषणभायम) ् यययवशेषणम ् ,आदेशोऽवशेषतो भवत॥ त को दोषः?। पातजलमहाभायम ् - 393 - अनेकालयादेशोऽयय सयेत॥ (आदेशवशेषणपे लाघवभायम)् यद पुनः’ अलयय ‘इयुयत,े तायमयथः’-अनेकािशसवय ‘इयेतन वतयं भवत। इदं नयमाथ भवयत-अलेवायय भवत,नाय इत॥ (आदेशवशेषणवप े आपे भायम)् एवमययोऽवशेषतो भवत॥ त को दोषः?॥ वाययाप पदयाययय सयेत॥ (अयवशेषणवेऽप गौरवनरासभायम)् यद खवयेषोऽभायः-तन येतेत ,अयवशेषणेऽप सत तन करयते॥ कथम?् ॥ ’ङच, अलोऽयय ‘इयेतिनयमाथ भवयत-ङदेवानेकालयय भवत ,नाय इत॥ (थानषठवषयवथापनाधकरणम)् (आेपभायम)् कमथ पुनरदमुयत?े । (३८५ समाधानवातकथमखडम)् अलोऽययेत थाने वातयानुसंहारः॥*॥ (भायम)् अलोऽययेयुयत े थाने वातयानुसंहारः यत े थाने सतयेत॥ पातजलमहाभायम ् - 394 - (समाधानसाधकवाितकवतीयखडम)् इतरथा यनटसगः॥*॥ (भायम)् इतरथा यनटं सयेत। टिकिमतोऽययय युः॥ (दूषणााितसंभावनाभायम)् यद पुनरयं योगशेषो वायेत॥ (समाधानसाधकभायवातकम)् ॥*॥ योगशेषे च ॥*॥ (भायम)् योगशेषे च कम?् अनटं सयेत टिकिमतोऽययय युः। तमासुठू यत*े -अलोऽययेत थाने वातयानुसंहारः इतरथा यनटसग *इत॥ अलोऽयय ॥५२॥ (४७ परभाषासूम् ॥ १/१/७ आ. ९) ङच॥१।१।५३॥ (तातङ सवादेशवसाधनाधकरणम)् (आेपभायम)् तातअयय थाने कमान भवत’ ?ङचालोऽयय ‘इत ानोत॥ (३५७ समाधानवातकम ्॥१॥) पातजलमहाभायम ् - 395 - तातङ ङकरणय सावकाशवावतषेधासवादेशः॥*॥ (भायम)् तातङ ङकरणं सावकाशम्॥ कोऽवकाशः?। गुणवृतषेधाथ ङकारः। तातङ ङकरणय सावकाशवावतषेधासवादेशो भवयत॥ (समाधानबाधकभायम)् योजनं नाम त वतयं ,यिनयोगतः यात्। यद चायं नयोगतः सवादेशः यात ् ,तत एतयोजनं यात्। कु तो नु खवेतत् ङकरणादयं सवादेशो भवयत ,न पुनरयय यादत॥ (समाधानसाधकभायम)् एवं तयतदेव ापयत-न तातङयय थाने भवतीत। यदेतं ङतं करोत। इतरथा ह लोट एकरण एव ूयात’ ् -तयोतादाशययतरयाम ् ‘इत॥ ङच॥५३॥ आदेः परय॥१।१।५४॥ (परभाषासूम् ।१९।१।७।आ.१०॥) (आदनयमतः सवादेशबलयवाधकरणम)् (३५८ सातवातकम ् ॥१॥) ॥*॥ अलोऽययादेः परयानेकािशसवयेयपवादवतषेधासवादेशः ॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 396 - ’अलोऽयय ‘इयुसगः॥ तय ’आदेः परय’ ‘अनेकाल् शसवय ‘इयपवादौ। अपवादवतषेधात् सवादेशो भवयत। ’आदेः परय ‘इययावकाशः’-यतपसगयोऽप ईत ् ‘ वीपम ् ,अतरपम ् ,समीपम्। ’अनेकाल् शत् सवय ‘इययाऽवकाशः’-अतेभूः ‘भवता ,भवतुम्। इहोभयं ानोत- ’अतो भस ऐस‘्। ’अनेकाल् शत् सव य ‘इयेतवत वतषेधेन॥ ’शसवय ‘इययावकाशः’-इदम इश ् ‘इतः ,इह। ’आदेः परय ‘इययावकाशः -स एव। इहोभयं ानोत अटाय औश्। ’ -शसवय ‘इयेतवत वतषेधन॥ आदेः परय॥५४॥ अनेकािशसवय॥१।१।५५॥ (शहणयोजनयायानाधकरणम)् (आपे भायम)् शसवयेत कमुदाहरणम?् । (योजनभायम)् ’इदम इश ् ‘इतः ,इह॥ (योजनबाधकभायम)् नैतदित योजनम्॥ शकरणादेवा सवादेशो भवयत॥ (योजनातरभायम)् इदं तह’ -अटाय औश‘्॥ (योजनबाधकमारणभायम)् ननु चााप शकरणादेव सवादेशो भवयत॥ (योजनातरभायम)् पातजलमहाभायम ् - 397 - इदं तह’ -जसः शी’ ‘जशसोः शः‘॥ (योजनबाधकमारणभायम)् ननु चााप शकरणादेव सवादेशो भवयत॥ (योजनसाधकभायम)् अययिछकरणे योजनम्॥ कम?् ॥ वशेषणाथः शकारः॥ व वशेषणाथनाथः?॥ ’श सवनामथानम’् ‘वभाषा ङयोः ‘इत॥ (’नानुबधकृ तमनेकावम ् ‘इत परभाषासाधनाधकरणम)् (वचनवैययपपादनभायम)् शसवयेत शयमकतुम्॥ कथम?् । अययायं थाने भवन ययः यात्। असयां ययसंायामसंा न यात्। असयामसंायां लोपो न यात्। असत लोपे अनेकाल। ् यदा अनेकाल ् ,तदा सवादेशः। यदा सवादेशः ,तदा ययः। यदा ययः ,तदेसंा। यदेसंा ,तदा लोपः॥ (नानुबधकृ तमनेकावपरभाषाापनभायम)् एवं तह से सत यिछसवयेयाह, तापययाचायः -अयेषा परभाषा - ’नानुबधकृ तमनेकावं भवत-‘इत॥ पातजलमहाभायम ् - 398 - कमेतय ापने योजनम?् ।
- तासपसवादेशदातषेधेषु पृथवनदशोऽनाकारातवा*इयुतम,् तन वतयं भवत॥
अनेकाल्॥५५॥ इत ीमगवपतजलवरचते याकरण महाभाये थमयायायय थमेपादे सतममािवकम ्॥७॥ पातजलमहाभायम ् - 399 - थमायायय थमपादे अटमािनकम्॥ (अतदेशकरणम)् (अतदेशसूम१् /१/८ आ१) (थानवदादेशोऽनिवधौ ॥१।१।५७ आ. १) (पदकृ यनवचनाधकरणम)् (आेपभायम)् वकरणं कमथम?् ॥ (समाधानभायम)् ‘थायादेशोऽनिवधौ’ इतीययुयमाने संाऽधकारोऽयम,् त थानी आदेशय संा यात्॥ त को दोषः?। ‘आङो यमहनः’ आमने पदं भवतीत वघेरेव या हतेन यात्॥ वकरणे पुनः यमाणे न दोषो भवत। थानकायमादेशे अतदयते ‘गुव गुपु’े इत यथा॥ (आेपभायम)् अथादेशहणं कमथम?् ॥ (याेपभायम)् ‘थानवदनिवधौ’ इतीययुयमाने क इदानी ं थानवयात?् ॥ यः थाने भवत॥ कच थाने भवत?॥ आदेशः॥ पातजलमहाभायम ् - 400 - (समाधानभायम)् इदं तह योजनम-्आदेशमां थानवयथा यात्॥ एकदेशवकृ तयोपसंयानं चोदययत, तन वतयं भवत॥ (आेपभायम)् अथ वधहणं कमथम?् ॥ (वधहणयोजनभायम)् सववभयतः समासो यथा वायेत- अलः परय वधः-अिवधः। अलो वधः- अिवधः। अल वधः- अिवधः। अला वधः-अिवधरत॥ (वधहणयोजननरासभायम)् नतै दित योजनम्। ातपदकनदशोऽयम् ॥ ातपदकनदशाचाथत ा भवित, न कांचाधायेन वभितमायित त ातपदकाथ नदटे यां या ं वभितमायतुं बुपजायते सा सा आयतया॥ (वधहणयोजनातरभायम)् इदं तह योजनम-्उतरपदलोपो यथा वायेत-अलमायते अलायः, अलायो वधः अिवधरत। य ाधायेनालाीयते, तैव तषेधः यात्॥ य वशेषणवेनालाीयते त तषेधो न यात्। कं योजनम ् ?॥ दय सीयेत वलादलण इण् मा भूदत॥ (सूारभयोजननराकरणाधकरणम)् पातजलमहाभायम ् - 401 - (आेपभायम)् कमथ पुनरदमुयत?े ॥ (३५९ समाधानवातकम्॥१॥) ॥*॥ थायादेशपृथवादादेशे थानवदनुदेशो गुव गुपु इत यथा॥*॥ (भायम)् अयः थानी, अय आदेशः॥ थायादेशपृथवादेतमाकारणात् थानकायम ादेशे न ानोत॥ त को दोषः?॥ ‘आङो यमहनः’ आमनेपदं भवतीत हतेरेव या, वधेन या। इयते च- वधेरप यादत। तचातरेण यनं न सयत, तमाथानवदनुदेशः। एवमथमदमुयते॥ ‘गुव गुपु इत यथा।’ तयथा-‘गुव गुपुे वततयम’ ् इत गुरौ यकाय त गुपुेऽतदयते। एवमहाप थानकायमादेशेऽतदयते॥ (सूारभयोजनबाधकभायम)् नैतदित योजनम्। लोकत एतत् सम्। तयथ- ा लोके यो यय सगे भवत, लभतेऽसौ तकायाण। तयथा-उपायायय शयो यायकुलान गवा अासनादन लभते॥ (सूारभयोजनसाधकभायम)् ययप तावलोक एष टातः। टातयाप तु पुषारभो नवतको भवत॥ (आेपभायम)् अित वेह किचपुषारभः? (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 402 - अतीयाह॥ कः? वपवधनाम। हतेरामनेपदमुयमानं हतेरेव यात,् वधेन यात्॥ (सूारभयोजननराकरणभायम)् एवं तयाचायवृितापयत- थानवदादेशो भवतीत। यदयं ‘युमदमदोरनादेश’ॆ इयादेशे तषेधं शाित॥ कथं कृ वा ापकम?् । युमदमदोवभ तौ कायमुयमानं कः सगो यदादेशऽे प यात्॥ पयत वाचायः- थानवदादेशो भवतीत। अत आदेशे तषेधं शाित। (सूारभयोजनभायम)् इदं तह योजनम-्अनिवधावत तषेधं वयामीत। इह मा भूत-्यौः पथाः स इत॥ (सूारभयोजननराकरणभायम)् एतदप नाित योजनम्। आचायवृितापयत-अिवधौ थानवावो न भवतीत, यदयम-् ‘अदो जिधयित कत’ इत ‘तकत’ इयेव से यहणं करोत। तमानाथनेन योगेन॥ (सूसवेऽनिवधहणवैययनराकरणाधकरणम)् (आेपवातकशेषभायम)् आरयमाणेऽयेतिमन् योग-े पातजलमहाभायम ् - 403 - (३६० (१) वैययाेपवातकथमखडम्॥१॥) ॥*॥ अिवधौ तषेधेऽवशेषेणेऽािततयादशनात्॥*॥ (भायम)् अिवधौ तषेधेऽसयप, वशेषणे समाीयमाणे असत तिमन ् वशेषणे अाितवधेः। दय, सीय॥ कं कारणम?् ॥ तयादशनात्। वलादेरयुयते। न चा वलादं, पयामः॥ (वातकावतरणभायम)् ननु चैवमथ एवायं यनः यते-अयय कायमुयमानमयय यथा यादत॥ (वैययसाधकभायम)् सयम् । एवमथः न तु ानोत॥ कं कारणम?् । (३६० (२) वैययाेपसाधकवातकवतीयखडम्॥२॥) ॥*॥ सामायातदेशे ह वशेषानतदेशः॥*॥ (भायम)् सामाये यतदयमाने वशेषो नातदटो भवत। तयथा-‘ामणवदिमन् ये वततयम’ ् इत सामायं य ामणकाय, तत् येऽतदयते। यवशटं माठरे कौिडये वा, न तदतदयते। एवमहाप यसामायं ययकाय तदतदयते, यवशटं वलादेरत न तदतदयते॥ पातजलमहाभायम ् - 404 - (वैययबाधकसाितभायम)् ययेवम-् अहत,् ‘इट ईट’ इत सचो लोपो न ानोत॥ अनिवधावत पुनयमाने इहाप तषेधो भवयत- दय सीयेत, वशटं येषोऽलमायते वलं नाम। इह च तषेधो न भवयत-अहदत, वशटं येषोऽनलमायते इटं नाम॥ (आेपवातकादशेषभायम)् यद तह सामायमयतदयत,े वशेषच॥ (३६१ (१) आेपसाधकवातकथमखडम) ् ॥*॥ सयाये वधरटः॥*॥ (भायम)् सत च वलादवे इटा भवतयम ् । अदताम्। अदतम्। अदत ॥ (उताशयानभभायम)् कमतो यसत भवतयम?् ॥ (३६१ (२) आेपवातकवतीयखडम्॥) ॥*॥ तषेधतु ानोयिवधवात्॥*॥ (भायम)् तषेधतु ानोत॥ कं कारणम?् ॥ अिवधवात्। अिवधरयं भवत। तानिवधावत तषेधः ानोत॥ (३६२ साितसमाधानवातकम ्॥४॥) पातजलमहाभायम ् - 405 - ॥*॥ न वानुदेशकय तषेधादतरेण भावः॥*॥ (भायम)् न वा एष दोषः॥ कं कारणम?् ॥ आनुदेशकय तषेधात्। अवानुदेशकय वलादवय तषेधः। वायम वलादवं भवयत। नैतववदामहे वलादन वलादरत॥ कं तह। थानवावात् सावधातुकवमेषतयम्॥ (आेपोपसंहारभायम)् तानिवधावत तषेधः ानोत॥ (थायलायवधौ तषेधसाधनाधकरणम)् (आेपभायम)् कं पुनरादेशययाीयमाणे तषेधो भवयाहोिवदवशेषेण आदेश,े आदेशन च?॥ कचा वशेषः?॥ (३६३ थमपाेपवातकम्॥५॥) ॥*॥ आदेयिवधतषेधे कुवधपबां गुणवृतषेधः॥*॥ (भायम)् आदेयिवधतषेधे कुवधपबां गुणवृयोः तषेधो वतयः॥ कु वय थानवावादगसंा, वायं च लघूपधवम ्, त लघूपधगुणः ानोत॥ पातजलमहाभायम ् - 406 - वधक इय थानवावादगसंा वायं चादुपधवम,् त वृः ानोत॥ पबेय थानवावादगसंा, वायं चादुपधवम,् त [लघूपध] गुणः ानोत॥ (वतीयपागीकारभायम)् अतु तयवशेषेण- आदेश आदेशन च॥ (३६४ वतीयपाेपवातकम्॥६॥) ॥*॥ आदेयादेश इत चेसुितकृदतदटेषूपसंयानम्॥*॥ (भायम)् आदेयादेश इत चेसुितकृदतदटेषूपसंयानं कतयम्॥ सुप-्वृाय लाय, थानवावासुसंा, वायं च यञादवं, त तषेधः ानोत। सपु ॥् त- अदताम,् अदतम,् अदत। थानवावासावधातकु संा, वायं च वलादवं। त तषेधः ानोत॥ त॥ कृ दतदट-भुवन,ं सुवन,ं धुवनम् । थानवावाययसंा, वायं चाजादव,ं त तषेधः ानोत॥ (तटथाेपभायम)् कं पुनर यायः?॥ (समाधानभायम)् आदेशययाीयमाणे तषेध इयेतदेव यायः॥ कु त एतत?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 407 - तथा ययं वशटं थानकायमादेशेऽतदशत-‘गुव गुपु’े इत यथा। तयथा- ‘गुवदिमगुपुे वततयमयोिछटभोजनापादोपसंहणाच’ इत॥ यद च गुपुोऽप गुभवत। तदप कतयं भवत॥ (थमपायुपगमभायम)् अतु तयादेशययाीयमाणे तषेधः॥ (उताेपमारणभायम)् ननु चोतम-् *आदेयिवधतषेधे कु वधपबां गुणवृतषेध*ः इत॥ (आेपनराकरणभायम)् नैष दोषः। ‘करोतौ तपरनदशात् सम’।् पबरदतः। वधक इत नायं वुल्॥ अयोऽयमकशदः कदौणादकः, चक इत यथा॥ (एकदेशवकृ तयायाधकरणम)् (३६५ आेपवातकम्॥७॥) ॥*॥ एकदेशवकृतयोपसंयानम्॥*॥ (भायम)् एकदेशवकृतयोपसंयानं कतयम्॥ कं योजनम?् ॥ पचतु, पचतु। तहणेन हणं यथा यात्॥ (३६६ समाधानवातकम्॥८॥) पातजलमहाभायम ् - 408 - ॥*॥ एकदेशवकृतयानयवािसम्॥*॥ (भायम)् ‘एकदेशवकृतमनयववत’ इत तहणेन हणं भवयत। तयथा- वा कण पुछे वा छने वैव भवत, नावो न गदभ इत॥ (३६७ एकदेयाेपसाधकवातकम्॥९॥) ॥*॥ अनयवानं तु तमादुपसंयानम ्॥*॥ (भायम)् अनयवानं तु भवत॥ नयाः शदाः। नयषे ु नाम शदेषु कू टथैरवचालभवण- भवतयमनपायोपजनवकारभः। त स एवायं, वकृतच इयेतिनयेषु शदेषु नोपपयते। तमादुपसंयानं कतयम्॥ (ऋयतरसंवादभायम)् भारवाजीयाः पठित- (भारवाजीयवातकम)् ॥*॥ एकदेशवकृतेषूपसंयानम्॥*॥ (भायम)् एकदेशवकृ तषे पू संयानं कतयम?् ॥ पचतु, पचतु। तहणेन हणं यथा यात्॥ कं च कारणं न यात?् । (भारवाजीयवातकम)् पातजलमहाभायम ् - 409 - ॥*अनादेशवा॥*॥ (भायम)् आदेशः थानवदयुयते। न चेमे आदेशाः॥ (भारवाजीयवातकम)् ॥*॥ पायवाच॥*॥ (भायम)् अयखवप पं पचतीत, अयपचिवत॥ (आेपनराकरणभायम)् इमेऽयादेशाः॥ कथम?् ॥ आदयते यः स आदेशः। इमे चायादयते॥ (आेपसाधकभायम्॥१०॥) ॥*॥ आदेशः थानवदत चेनानातवात्॥*॥ (भायम)् आदेशः थानवदत चेत्। तन॥ कं कारणम?् । अनातवात्। योऽादेशो नासावाीयते। यचाीयते नासावादशे ः॥ (आेपबाधकभायम)् नैतमतयम-् ‘समुदाये आीयमाणेऽवयवो नाीयत’े इत। अयतरो ह समुदायेऽयवः॥ पातजलमहाभायम ् - 410 - तयथा – वृः चलन् सहावयवैः चलत॥ (३६९ आेपवातकम्॥११॥) ॥*॥ आय इत चेदिवधसग॥*॥ (भायम)् आय इत चेदिवधरयं भवत। तानिवधावत तषेधः ानोत॥ (आेपबाधकभायम)् नैष दोषः। नैवं सत किचदनिवधः या। उयते चेदमनिवधावत। त कषगत- वायत-े साधीयो योऽिवधरत॥ कच साधीयः?। य ाधायेनालाीयते। य ह नातरयकोऽलाीयते नासाविवधरत॥ (साितसमाधानभायम)् अथवोतमादेशहणय योजनम-्आदेशमां थानवयथा यादत॥ (शदनयवेऽयनुपपितपरहाराधकरणम)् (३७० आेपवातकम्॥१२) ॥*॥ अनुपपनं थायादेशवं नयवात ्॥*॥ (भायम)् थानी आदेश इयेतिनयेषु शदेषु नोपयते॥ कं कारणम?् । पातजलमहाभायम ् - 411 - ‘नयवात’्। थानी ह नाम- यो भूवा न भवत। आदशो ह नाम- योऽभूवा भवत। एतच नयेषु शदेषु नोपपयत-े यसतो नाम वनाशः यात,् असतो वा ादुभाव इत॥ (३७१ समाधानवातकम्॥१३॥) ॥*॥ सं तु यथा लौककवैदकेवभूतपूवऽप थानशदयोगात्॥*॥ (भायम)् समेतत्। कथम?् । यथा लौककवैदकेषु कृतातेषु अभूतपूवऽप थानशदयोगो वतते। लोके ताव-‘उपायायय थाने शयः’ इयुयत,े न च त उपायायो भूतपूवऽप भवत॥ वेदेऽप- ‘सोमय थाने पूतीकतृणायभषुणुया’ इयुयते। न च त सोमो भूतपूव भवत॥ (३७२ समाधानातरवातकम्॥१४॥) ॥*॥ कायवपरणामावा सम्॥*॥ (भायम)् अथवा कायवपरणामािसमेतत्॥ कमदं कायवपरणामादत?॥ काया, बुः- सा वपरणयते॥ (योगासभायम)् ननु च कायावपरणामादत भवतयम्॥ (योगसाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 412 - सित चैव यौतरपदकान वान॥ (योगसाधकयुयतरभायम)् अप च ‘बुः संययः इयनथातरम्। काया-बुः, कायः-संययः। कायय-संययय वपरणामः। कायवपरणमादत॥ (समाधानातरबाधकभायम)् परहारातरमेवेदं मवा पठतम्॥ (उपपितनभायम)् कथं चेदं परहारातरं या?॥ (समाधानातरबाधकभायम)् यद भूतपूव थानशदो वतत े॥ (समाधानातरसाधकभायम)् भूतपूव चाप थानशदो वतते॥ कथम?् ॥ बुया। तयथा किचकमैचदुपदशत-‘ाचीनं ामादााः’ इत। तय सवाबुः सता। ततः पचादाह-‘ये ीरणोऽवरोहवतः पृथुपणाते योधाः’ इत। स ताबुया योधबुं तपयते। स ततः पयत-बुया आाँचापकृ यमाणान,् योधांचोपधीयमानान्। नया एव च विमिवषये आाः, नयाच योधाः। बुवय वपरणयते॥ एवमहायितरमायवशेषेणोपदटः, तय सवाितबुः सता। सः ‘अतेभूः’ इयनेनाित- पातजलमहाभायम ् - 413 - बुया भवतबुं तपयते। स ततः पयत-बुया अित चापकृयमाणं, भवत चोपधीयमानम,् नय एव च विमिवषयेऽितनयो भवतच। बुवय वपरणयते॥ (उसगकायनराकरणाधकरणम)् (३७३ आेपवातकम्॥१५॥) ॥*॥ अपवादसगतु थानववात्॥*॥ (भायम)् अपवादे उसगकृ तं ानोत॥ ‘कमयण’् ‘आतोऽनुपसग कः’ इत के ऽप अण कृ तं ानोत॥ कं कारणम?् ॥ थानववात्॥ (आेपबाधकभायम)् ॥*॥ उतं वा ॥*॥ (भायम)् कमुतम?् ।
- वषयेण तु नानालगकरणात ् सम*् इत॥
(भायम)् (३७४ समाधानवातकम् ॥१७॥) ॥*॥ सं तु षठनदटय थानववचनात्॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 414 - समेतत्॥ कथम?् षठनदटयादेशः थानवदत वतयम्॥ (आेपभायम)् ततह षठनदटहणं कतयम ्॥ (समाधानभायम)् न कतयम्। कृतमनुवतते॥ व कृ तम?् । ‘षठ थानेयोगा’ इत॥ अथवा – आचाय वृितापयत नापवादे उसगक ृ तं भवतीत। यदयं यनादन् कांिचिछतः करोत- यन,् नम,् ना. शः, नुरत॥ (थानववातदूषणनराकरणाधकरणम)् (३७५ आेपवातकम्॥१८॥) ॥*॥ तय दोषतयादेश उभयतषेधः॥*॥ (भायम)् तयैतय लणय दोषः- तयादेश उभयतषेधो वतयः। उभये देवमनुयाः। तयपो हणेन हणा जस वभाषा ानोत॥ (आेपनराकरणसाितभायम)् नैष दोषः। अयच् ययातरम ्॥ पातजलमहाभायम ् - 415 - (आेपनराकरणसाितभायम)् यद ययातरम,् उभयीत ईकारो न ानोत॥ (आपे बाधकभायम)् मा भूदेवम्। माच इयेवं भवयत॥ कथम?् ॥ मािजत नेदं ययहणम्॥ कं तह॥ याहारहणम्॥ व सिनवटानां याहारः?॥ माशदाभृत आ अयचचकारात्॥ (आेपसाधकभायम)् यद याहारहणम,् ‘कत तठित’ अाप ानोत॥ (आेपबाधकभायम)् एवमप ‘तैलमाा-घृतमाा’ अाप ानोत॥ अत इत वतते॥ (आेपबाधकभायम)् सशयासंनवटय न भवत याहारहणेन हणम्॥ (३७६ आेपवातकम्॥१९॥) ॥*॥ जायायायां बहु वचनातदेशे थानवावतषेधः॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 416 - (भायम)् जायायायां बहु वचनातदेशे थानवावय तषेधो वतयः। ीहय आगत इय ‘घेङत’ इत गुणः ानोत॥ (आेपनरासभायम)् नैष दोषः। उतमेतत-् *अथातदेशािसम*् इत॥ (३७७ आॆपवातकम्॥२०) ॥*॥ याहणेऽदघः॥*॥ (भायम)् याहणेऽदघ आदेशो न थानवदत वतयम्॥ कं योजनम्॥ नकौशािबः। अतखवः। ङयाहणेन हणासुलोपो मा भूदत॥ (आेपबाधकभायम)् ननु च दघादयुयते॥ (आेपसाधकलाघवभायम)् तन वतयं भवत॥ (तटथाेपभायम)् कं पुनर यायः?॥ (तटथाेपसमाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 417 - थानवावतषेध एव यायान्। इदमप सं भवत- अतखवाय, अतमालाय। ‘याडापः’ इत या न भवत॥ (आेपभायम)् अथेदानीमसयप थानवावे दघवे कृते पचासौ भूतपूव इत कृवा ‘याडापः’ इत या कमान भवत?॥ (समाधानभायम)् लणतपदोतयोः तपदोतयैवेत। (आेपभायम)् ननु चेदानीं सयप थानवावे एतया परभाषया शयमहोपथातुम्॥ (समाधानभायम)् नेयाह। न तहदानीं वचदप थानवावः यात्॥ (तृतीयाेपभायम)् ततह वतयम्॥ (समाधानभायम)् न वतयम्॥ िलटनदशािसम्॥ िलटनदशोऽयम-ङ् ई ईकारातात,् आ आप् आकारातादत॥ (३७८ आेपवातकम्॥२१॥) ॥*॥ आहभुवोरतषेधः॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 418 - आहभुवोरतषेधो वतयः। आथ, अभूत्। अितू हणे हणाद ानोत॥ (आयंशे आेपनराकरणभायम)् आहेतावन वतयः। आचायवृितापयत-नाहेर भवतीत। यदयम-् ‘आहथः’ इत झलादकरणे थवं शाित॥ (ापकबाधकभायम)् नैतदित ापकम ्। अित ययदेतय वचने योजनम्॥ कम?् ॥ भूतपूवगतयथा वायेत-झलादय भूतपूव इत॥ (ापकसमाधानभायम)् ययेवं थवचनमनथकं यात्। आथमेवायमुचारयेत-‘् ुवः पचानामादत आथो ुवः’ इत॥ (वंशेऽयाेपनराकरणभायम)् भवतेचाप न वतयः। ‘अितस् सचोऽपृत’ े इत वसकारको नदशः । अतेः सकारतादत॥ (३७९ आेपवातकम्॥२२॥) ॥*॥ वयादेशे वृघतवतषेधः॥*॥ (भायम)् वयादेशे वृ घतवयोः तषेधो वतयः। वधकं पुकरमत। थानवावा वृवतवे ानुतः॥ (आेपनराकरणभायम)् पातजलमहाभायम ् - 419 - नैष दोषः। उतमेतत-् ‘नायं वुल,् कतु अयोऽयमकशदः कदौणादको चक इत यथा’ (३८० आेपवातकम् ॥२३॥) ॥*॥ इवधच॥*॥ इवधेयः। आवधषीट। ‘एकाच उपदेशेऽनदु ातात’् इतीतषेधः ानोत॥ (आेपनराकरणभायम)् नैष दोषः। आयुदातनपातनं करयते। स नपातनवरः कृतवरय बाधको भवयत। (याेपभायम)् एवमयुपदेशवावो वतयः। यथैव ह नपातनवरः कृ तवरं बाधत,े एवं ययवरमप बाधेतआवधषीटेत॥ (आेपपरहारभायम)् नैष दोषः। आधधातुकयाः सामायेन भवित, अनविथतेषु ययेषु। ताधधातुकसामाये वधभावे कृ त,े सत शटवात् ययवरो भवयत॥ (३८१ आेपवातकम्॥ २४॥) ॥*॥ आकारातानुकषुतषेधः॥*॥ (भायम)् आकारातानुकषुकोः तषेधो वतयः। वलापयत। भापयते। लभीहणेन हणानुकषुकौ ानुतः॥ (आेपपरहारभायम)् पातजलमहाभायम ् - 420 - (नैषः दोषः) लभयोः िलटनदशािसम्॥ लभयोः िलटनदशोऽयम-्ल ई ईकारातय भी ई ईकारातय चेत॥ (३८२ आेपवातकम्॥ २५॥) ॥*॥ लोडादेशे शाभावजभावधवहलोपैवतषेधः॥*॥ (भायम)् एषां लोडादेशे तषेधो वतयः॥ शटात् हतात्। भतात्। कुतात्। तात्। लोडादेशे कृते शाभावे जभावो धवं हलोप एवमयेते वधयः ानुवित॥ (आेपपरहारभायम)् नैष दोषः। इदमह संधायम-् लोडादेशः यताम,् एते वधय इत। कम कतयम?् ॥ परवलोडादेशः॥ (आेपभायम)् अथेदानीं लोडादेशे कृते पुनःसगवानात् कमादेते वधयो न भवित?॥ (आेपबाधकभायम)् ‘सकृगतौ वतषेधे यबाधतं तबाधतमेव’ इत कृवा॥ (३८३ आेपवातकम्॥२३॥) ॥*॥ यादेशे ततषेधः॥*॥ (भायम)् यादेशे तय तषेधो वतयः। ‘तसृणाम’ ् तसृभावे कृ ते ‘ेयः’ इत यादेशः ानोत॥ (आेपनराकरणभायम)् पातजलमहाभायम ् - 421 - नैष दोषः। इदमह संधायम-् तसृभावः यताम, ् यादेश इत। कम कतयम?् ॥ परवाितसृभावः॥ (आेपभायम)् अथेदानीं तसृभावे कृते पुनःसगवानात् यादेशः कमान भवत?॥ (समाधानभायम)् सकृगतौ वतषेधे यबाधतं तबाधतमेवेत ॥ (३८४ आेपवातकम्॥२७॥) ॥*॥ आिवधौ च॥*॥ (भायम)् आिवधौ च तय तषेधो वतयः। ‘चतितठित’, चतसृभावे कृ त े ‘चतुरमनडु होरामुदातः’ इयाम् ानोत॥ (आेपभायम)् नैष दोषः। इदमह संधायम-् चतसृभावः यताम,् ‘चतुरमनडु होरामुदातः’ इयामत। कम कतयम?् ॥ परवाचतसृभावः॥ (आेपभायम)् अथेदानीं चतसृभावे कृते पुनःसगवाना आम् कमान भवत?॥ (समाधानभायम)् सकृगतौ वतषेधे यबाधतं तबाधतमेवेत॥ (३८५ आेपवातकम॥् २८॥) पातजलमहाभायम ् - 422 - ॥*॥ वरे ववादेशे॥*॥ (भायम)् वरे च ववादेशे तषेधो वतयः॥ वदुषः पय॥ ‘शतुरनुमो नयजाद’ अतोदातादयेष वरः ानोत॥ (आेपनराकरणभायम)् नैष दोषः। ‘अनुमः’ इत तषेधो भवयत॥ (अनुपपितभायम)् अनुम इयुयत,े न चा नुमं पयामः॥ (अनुपपितपरहारभायम)् अनुम इत नेदमागमहणम ्॥ कं तह?॥ याहारहणम?् ॥ व सिनवटानां याहारः?॥ उकाराभृया नुमो मकारात्॥ (अनटापितभायम)् यद याहारहणं ‘लुनता पुनता’ अाप ानोत॥ (अनटापितवारणभायम)् अनुहणेन शतं वशेयते॥ कं तह?॥ पातजलमहाभायम ् - 423 - शतैव वशेयते शता योऽनुक इत॥ अवयं चैतदेवं वेयम्। आगमहणे ह सतीह सयेत- मुचता मुचत इत॥ (३८६ आेपवातकम्॥२९॥) ॥*॥ गोः पूवणवाववरेषु॥*॥ (भायम)् गोः पूवणवाववरेषु तषेधो वतयः। चव ं शबलवम्। ‘सव वभाषा गोः’ इत वभाषा पूववं ानोत॥ (दूषणथमाेपनराकरणभायम)् नैष दोषः। एङ इत वतत।े तानिवधावत तषेधो भवयत॥ (समाधाननरासभायम)् एवमप ‘हे चगो अम’् अ ानोत॥ (वतीयतृतीयाेपभायम)् णवम-् चगुः चगू चगवः। ‘गोतो णत’् इत णवं ानोत॥ आवम।् चगुं पय, शबलगुं पय। ‘आ गोतः-’ इयावं ानोत॥ (वतीयतृतीयाेपवारणभायम)् नैष दोषः तपरकरणािसम्। तपरकरणसामयात् णवावे न भवयत)ः॥ (आेपभायम)् वर-बहुगुमान्। ‘न गोवसाववण-’ इत तषेधः ानोत॥ (३८७ आेपवातकम्॥३०॥) पातजलमहाभायम ् - 424 - ॥*॥ करोतपबयोः तषेधः॥*॥ (भायम)् करोतपबयोः तषेधो वतयः। कु पबेत। थानवावालघूपधगुणः ानोत॥ (आेपनराकरणभायम)् ॥*॥ उतं वा॥*॥ कमुतम?् । ‘करोतौ तपरकरणनदशािसम’्॥ ‘‘पबरदतः’’ इत॥ थानवदादेशोऽनिवधौ॥५६॥
(५१ अतदेशसूम्॥१।१।८ आ.२॥) अचः परिमन ् पूववधौ॥१।१।५७॥ (पदकृ यनवचनाधकरणम)् (अपदयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् अच इत कमथम?् ॥ (योजनदशनभायम)् नो, वनः। यूवा, यूवा। अाटाम्। आगय॥ नो वन इय छकारय शकारः परनमतकः, तय थानवावात् ‘‘छे च’’ इत तुक् ानोत। अच इत वचनान भवत॥ पातजलमहाभायम ् - 425 - (दोषवारणभायम)् नैतदित योजनम्। यमाणेऽप वाऽहणेऽवयम तुगभावे यनः कतयः। अतरगवा तुक् ानोत॥ (वताययोजनोपपादनभायम)् इदं तह योजनम-्यूवा, यूवा। वकारय ऊ परनमतकः। तय थानवावादचीत यणादेशो न ानोत। अच इत वचनावत॥ (दोषवारणभायम)् एतदप नाित योजनम्। वायमावं भवयत॥ अथाव- योऽादेशो नासावाीयते, यचाीयते नासावादेशः॥ (तृतीययोजनोपपादनभायम)् इदं तह योजनम-्अाटाम्। सचो लोपः परनमतकः। तय थानवावात् ‘षढोः कः स’ इत कवं ानोत। अच इत वचनान भवत॥ (दूषणनराकरणभायम)् एतदप नाित योजनम्। वययेतत-*् पूवासे न थानवदत*॥ (अखिडतयोजनभायम)् इदं तह योजनम-्आगय, अभगय। अनुनासकलोपः परनमतकः, तय थानवावावयेत तु न ानोत॥ अच इत वचनावत॥ (परिमिनयेतयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् पातजलमहाभायम ् - 426 - अथ परिमिनत कमथम?् ॥ (योजनभायम)् युवजानः वधूजानः । वपदका वैयापयः। आदये॥ (थमयोजनोपपादनभायम)् युवजानः, वधूजानरत ‘जायाया न’ अपरनमतकः। तय थानवावा ‘वल’ इत यलोपो न ानोत। परिमिनत वचनावत॥ (थमयोजननराकरणभायम)् नैतदित योजनम्। वायम ववं भवयत॥ अथवा-योऽादेशो नासावाीयते। यचाीयते नासावादेशः॥ (वतीययोजनोपपादनभायम)् इदं तह योजनम-्वपदका, पदका। पादय लोपोऽपरनमतकः, तय थानवावापावो न ानोत॥ परिमिनत वचनावत॥ (वतीययोजननराकरणभायम)् एतदप नाित योजनम्। पुनलपवचनसामयात् थानवावो न भवयत॥ (तृतीययोजनोपपादनभायम)् इदं तह योजनम-्वैयापयः॥ (योजनबाधकाेपभायम)् ननु चााप पुनवचनसामयादेव न भवयत॥ (योजनसाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 427 - अित ययपुनलपवचने योजनम ्॥ कम?् ॥ य भसंा न–यापात् येनपादत॥ (चतुथयोजनोपपादनभायम)् इदं चायुदाहरणम-्आदये आवेये। इकारयैकारोनपरनमतकः। तय थानवावा ‘यीवणयोदधीवेयोः’ इत लोपः ानोत। परिमिनत वचनान भवत॥ (इत परिमिनयेतयोजननपणम्।)
(पूववधहणयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् अथ पूववधावत कमथम?् ॥ (समाधानभायम)् हे गौः। बावीयाः। नैधेयः॥ (थमयोजनोपपादनभायम)् हे गौरयौकारः परनमतकः। तय थानवावा ‘एङवासंबुेः’ इत लोपः ानोत। पूववधावत वचनान भवत॥ (योजननराकरणभायम)् नैतदित योजनम्। आचाय वृितापयत-‘न संबुलोपे थानवावो भवत’ इत। यदयम् ‘एवासंबुेः’ इयेहणं करोत॥ पातजलमहाभायम ् - 428 - (योजनसाधकभायम)् नैतदित ापकम्। गोऽथमेतत् यात ्॥ (योजनबाधकापकशयातरभायम)् यतह याहारहणं करोत। इतरथा ह ‘ओवा’ इयेव ूया॥ (वतीययोजनोपपादनभायम)् इदं तह योजनम-्बावीयाः, माधवीयाः। वातादेशः परनमतकः, तय थानवावा ‘हलततय’ इत यलोपो न ानोत। पूववधावत वचनावत॥ (योजननराकरणभायम)् एतदप नाित योजनम्। वायम हवं भवयत॥ अथवा-योऽादेशो नासावाीयते, यचाीयते नाऽसावादेशः॥ (तृतीययोजनोपपादनभायम)् इदं तह योजनम-् नैधेयः। आकारलोपः परनमतकः, तय थानवावा वयलणो ढग् न ानोत। पूववधावत वचनावत॥ (इत पूववधहणयोजननपणम)्
(अथ वधहणयोजननपणम)् (आेपभायम)् अथ वधहणं कमथम?् ॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 429 - सववभयतः समासो यथा वायेत-पूवय वधः पूववधः, पूवमावधः पूववधरत॥ (अथ पचमीसमासयोजननपणम)् (आेपभायम)् कान पुनः पूवमावधौ थानववय योजनान?॥ (योजनोेशभायम)् बेभदता, चेिछदता। माथतकः। अपीपचन्॥ (थमयोजनोपपादनभायम)् बेभदता चेिछदतेत। अकारलोपे कृ त े यलोपे च एकालण इतषेधः ानोत॥ थानवावान भवत॥ (वतीययोजनोपपादनभायम)् माथतक इयकारलोपे कृते ‘ताताकः’ इत कादेशः ानोत॥ थानवावान भवत॥ (तृतीययोजनोपपादनभायम)् अपीपचिनयेकादेशे कृते ‘अयताझेजुस् भवत’ इत जुभावः ानोत। थानवावान भवत॥ (उतायोजननराकरणभायम)् नैतान सित योजनान। ातपदकनदशोऽयम्। ातपदकनदशावथता भवित, न कािचाधायेन वभितमायित। त ातपदकाथ नदटे यां यां वभितमायतुं बुपाजयत,े सा साऽऽयतया॥ (वधहणयोजनातरभायम)् पातजलमहाभायम ् - 430 - इदं तह योजनम-् वधमाे थानवावो यथा यात्॥ अनाीयमाणायमा प कृ तौ। वावोरववः, ‘‘ लोपो योवल’’ इत यलोपो मा भूदत॥ (भायम)् अित योजनमेतत्॥ कं तहत॥ (ववधौ थानवावनपणम)् (३३८ आेपबाधकं भायवातकम्॥१॥) ॥*॥ अपरवधावत तु वतवयम॥् *॥ (भायम)् कं योजनम?् ॥ ववधावप थानवावो यथा यात्॥ (आेपभायम)् कान पुनः ववधौ थानवावय योजनान?॥ (योजनोेशभायम)् आयन,् आसन्। घवित, कृ वित। दय, मव। चतुः, चु ः॥ (थमयोजनोपपादनभायम)् इह तावदायनासिनत। इणयोयलोपयोः कृ तयोरनजादवा ‘आडजादनाम’् इया न ानोत। थानवावा भवत॥ (वतीययोजनोपपादनभायम)् पातजलमहाभायम ् - 431 - धवित कृवतीत। यणादेशे कृते वलादलण इ ानोत। थानवावान भवत॥ (ततृ ीययोजनोपपादनभायम)् दय मवेत। यणादेशे कृते संयोगातलोपः ानोत॥ थानवावान भवत॥ (चतुथयोजनोपपादनभायम)् चतुः चु ः। यणादेशे कृ ते अनकवात् ववचन ंन ानोत। थानवावा भवत॥ (अनटापितभायम)् यद तह ववधावप थानवावो भवत। ‘वायाम,् देयम,् लवनम’् अाप ानोत॥ वायामयावय थानवावा दघवं न ानोत॥ देयमतीवय थानवावा गुणो न ानोत। लवनमय गुणय थानवावादवादेशो न ानोत॥ (अनटापितवारणभायम)् नैष दोषः। वाया एते वधयो भवयित॥ (आेपभायम)् ततह वतयम-्अपरवधावत॥ (समाधानभायम)् न वतयम्। पूववधावयेव सम् ॥ कथम?् ॥ न पूवहणेनादेशोऽभसंबयत-े ‘अजादेशः परनमतकः पूवय वधं त थानव भवत। कु तः पूवय? आदेशात’् इत॥ पातजलमहाभायम ् - 432 - कं तह?॥ नमतमभसंबयते-‘अजादेशः परनमतकः पूवय वधं त थानव भवत। कुतः पूवय? नमतात’् इत॥ (आेपभायम)् अथ नमतेऽभसंबयमाने यतदय योगय मूाभषतमुदाहरणं तदप संगृहतं भवत॥ कं पुनतत?् ॥ पया मृयेत॥ (समाधानभायम)् बाढं संगृहतम॥् (समाधानबाधकभायम)् ननु च ईकारयणा यवहतवानासौ नमतात् पूव भवत॥ (समाधानसाधकभायम)् यवहतेऽप पूवशदो वतते। तयथा- पूव मथुरायाः पाटलपुमत॥ (पातरायुपगमभायम)् अथवा पुनरवादेश एवाभसंबयत.े (आेपभायम)् कथं यान ववधौ थानवावय योजनान?। (इयेकदेशभायम)् (अथ साितभायम)् पातजलमहाभायम ् - 433 - नैतान सित। इह तावदायन् आसन, ् धवित कृ वतीत। अयं वधशदोऽयेव कमसाधनो वधीयते वधरत। अित च भावसाधनः-वधानं वधरत। त कमसाधनय वधशदयोपादाने न सवमटं संगहृ तमत कृ वा भावसाधनय वधशदयोपादानं वायत-े पूवय वधानं तपूवय भावं तपूवः यादत थानववतीत॥ एवमा भवयत, इ च न भवयत॥ (साितशेषभायम)् दय चतुचुरत-परहारं वयत॥
(सूयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् कान पुनरय योगय योजनान?॥ (योजनलोकभायम)् ॥*॥ तोयायहं पादकमौदवाहं ततः वोभूते शातनीं पातनीं च। नेतारावागछतं धारणं रावण ं च ततः पचांयते वंयते च॥१॥*॥ (उपपादानभायम)् इह तावत-् पादकमौदवाहं शातनीं पातनीं धारणं रावणमत। अकारलोपे कृ त-ेपाव ऊ अलोपः टलोप इयेते वधयः ानुवित। थानवावान भवित॥ ंयते वंयते। णलोपे कृते ‘‘अनदतां हल उपाधायाः िङत’’ इत नलोपः ानोत। थानवावान भवत। पातजलमहाभायम ् - 434 - (योजननराकरणभायम)् नैतान सित योजनान। ‘असवदाभात’् इयनेनायेतान सान॥ (योजनातरभायम)् इदं तह योजनम-्यायते वायते। णलोपे कृ त’े- यजादनां कत’ संसारण ं ानोत॥ थानवावान भवत॥ (योजननराकरणभायम)् एतदप नाित योजनम्। यजादभर कतं वशेषययामः-यजादनां यः कदत। कच यजादनां कत?् । यजादयो यो वहत इत। न चाऽयं यजादयो वहतः॥ (मूधा भषतयोजनातरभायम)् इदं तह योजनम-् पया मृ येत। परय यणादेशे कृ ते पूवय न ानोत, ईकारयणा यवहतवात्। थानवावावत॥ (आेपभायम)् कं पुनः कारणं परय ताववत, न पुनः पूवय?। (आेपनराकरणभायम)् नयवात्। नयः परयणादेशः। कृ तेऽप पूवयणादेशे ानोत, अकृ तेऽप ानोत। नयवापरयणादेशे कृते पूवय न ानोत। थानवावावत॥ (असपरभाषया सूयोजननराकरणभायम)् पातजलमहाभायम ् - 435 - एतदप नाित योजनम्। ‘असं बहरगलणमतरगलणे’ इत। असवावहरगलणय परयणादेशयातरगलणः पूवयणादेशो भवयत। अवयं चैषा परभाषा आयतया वराथम्। कया हयत ‘उदातयणो हपूवात’ ् इयेष वरो यथा यात्॥ (सूयोजनवादभायम)् अनेनाप सः वरः॥ कथम?् । (सयुपायलोकवातकम)् ॥*॥ आरयमाणे नयोऽसौ॥*॥ (यायाभायम)् आरयमाणे विमन् योगे नयः पूवयणादेशः। कृतेऽप परयणादेशे ानोत, अकृतेऽप॥ (योजनानराकतृभायम)् परयणादेशोऽप नयः। कृतेऽप पूवयणादेशे ानोत, अकृतेऽप॥ (सयुपायबाधकलोकवातकम)् ॥*॥ परचासौ यवथया॥*॥ (यायाभायम)् यवथया चासौ परः॥ (सयुपायबाधकलोकवातकम)् ॥*॥ युगपसंभवो नाित॥*॥ (यायाभायम)् पातजलमहाभायम ् - 436 - न चाित यौगपयेन संभवः॥ (सयुपायसाधकलोकवातकम)् ॥*॥ बहरगेण सयत॥*॥ (भायम)् ‘असं बहरगलणमतरलणे’ इयनेन सयत॥ (सूयोजनवादभायम)् एवं तह योऽोदातयण् तदायः वरो भवयत॥ (इटानुपपितभायम)् ईकारयणा यवहतवान ानोत॥ (इटोपपितभायम)् ‘‘वरवधौ यजनमवयमानववत’ इत नाित यवधानम्॥ (असपरभाषावादभायम)् सा तह एषा परभाषा कतया॥ (थानवाववादभायम)् ननु चेयमप कतया-‘‘असं बहरगलणमतरगलणे’’ इत॥ (असपरभाषावादभायम)् बहु योजनैषा परभाषा। अवयमषे ा कतया॥ (असपरभाषावादनो लाघवभायम)् सा चायेषा लोकतः सा। पातजलमहाभायम ् - 437 - कथम?् ॥ यगवत लोको लयते। तयथा-पुषोऽयं ातथाय यायय तशररं कायाण तान तावकरोत, ततः सुदाम,् ततः संबिधनाम्॥ ातपदकं चायुपदटं सामायभूतेऽथ वतते। सामाये वतमानय यितपजायते॥ यतय सतो लगसंयायामिवतय बायेनाथन योगो भवत॥ ययैव चाऽऽनुपूयाऽथानां ादुभावतयैव शदानामप। तवकायरप भवतयम ्॥ (सूारभवादभायम)् इमान तह योजनान-पटयत अवधीत् बहुखवकः॥ (योजनोपपादकभायम)् पटयत लघयतीत णच टलोपे कृते ‘अत उपधायाः’ इत वृः ानोत॥ थानवावान भवत॥ (वतीययोजनोपपादनभायम)् अवधीदयकारलोपे कृ त े ‘‘ अतो हलादेलघोः’’ इत वृः ानोत॥ थानवावान भवत॥ (तृतीययोजनोपपादनभायम)् बहु खवक इत ‘‘आपोऽयतरयाम’्’ इत ववे कृ ते ‘‘वातेऽयापवू म’्’ इयेष वरः ानोत॥ थानवावान भवत॥
(थानवावातानटनराकरणम)् (आेपभायम)् इह वैयाकरणः सौवव इत वोः थानवावादायावौ ानुततयोः तषेधो वतयः॥ पातजलमहाभायम ् - 438 - (३८९ समाधानवातकम्॥२॥) ॥*॥ अचः पूव वानादैचोः सम्॥*॥ (भायम)् योऽनादटादचः पूवतय वध ं त थानवावः। आदटाचषै ोऽचः पूवः॥ कं वतयमेतत?् ॥ न ह । कथमनुयमानं गंयत?े ॥ अच इत पचमी। अचः पूवय॥ (आेपभायम)् ययेवमादेशोऽवशेषतो भवत॥ (आेपबाधकभायम)् आदेशच वशेषतः॥ कथम?् ॥ न ूमः यत् षठनदटमहणं तपचमीनदटं कतयम-इ् त॥ कं तययकतयम?् ॥ अयच न कतयम्। यदेवादः षठनदटमहणम, ् तय दशदैयगे पचमी भवत- अजादेशः परनमतकः पूवय वध ं त थानववत। कु तः पूवय?॥अच इत॥ तयथा- आदेशः थमानदटः, तय दवछदैयगे पचमी भवत- अजादेशः परनमतकः पूवय वधं त थानबवत। कुतः पूवय? आदेशादत। पातजलमहाभायम ् - 439 - (भावाभावातदेशसाधनम)् (३९० आेपवातकम्॥३॥) ॥*॥ तादेशलणतषेधः॥*॥ (भायम)् तादेशलणं काय ानोत, तय तषेधो वतयः। वावोः। अववः। ‘‘लोपो योवल’’ इतलोपः ानोत॥ (३९१ समाधानवातकम्॥४॥) ॥*॥ असवचनािसम्॥*॥ (भायम)् अजादेशः परनमतकः पूवय वधं यसो भवतीत वतयम्॥ (३९२ समाधानबाधकाेपवातकम्॥५॥) ॥*॥ असवचनािसमत चेदुसगलणानामनुदेशः॥*॥ (भायम)् असवचनािसमत चेदुसगलणानामनुदेशः कतयः। पया मृदयेत॥ (समाधानसाधकभायम)् ननु चैतदयसवचनािसम्॥ (समाधानबाधकाेपवातकम)् ॥*॥ असवचनािसमत चेनाययासवचनादयय भावः॥*॥ असवचनािसमत चेत्। तन॥ पातजलमहाभायम ् - 440 - कं कारणम?् ॥ नाययासवचनादयय भावः। न यययासवादयय ादुभावो भवत॥ तयथा- नह देवदतय हतर हते देवदतय ादुभावो भवत॥ (३९४ आेपोपंसहारवातकम्॥७॥) ॥*॥ तमाथानववचनम ् च॥*॥ (भायम)् तमाथानवावो वतयः। असवं च। पया मृये य थानवावो वावोरवतयः। ववरयसवम्॥ (परहारवातकमारकभायम)् ॥*॥ उतं वा॥*॥ कमुतम?् थानववचनानथयं शााऽसवात ् इत॥ (समाधानबाधकभायम)् वषम उपयासः। युतं त यदेकादेशां तुशाे असं यात, ् अयदयिमन्। इह पुनरयुतम्। कथं ह तदेव नाम तिमनसं यात?् ॥ (समाधानसाधकभायम)् तदेव चाप तिमनसं भवत॥ वयत याचायः*चणो लुक तहणानथयं संघातयाययवातलोपय चासवात*् इत। चणो लुक् चणो लुयेवासो भवत॥ (३९५ समाधानलोकवातकम्॥८॥) पातजलमहाभायम ् - 441 - ॥*॥ काममतदयतां वा सचासचाप नेह भारोऽित। कयो ह वायशेषो वायं वतयधीनं ह॥*॥ (भायम)् अथवा वतनदशोऽयम् । कामचारच वतनदशे वायशेषं समथयतुम्। तयथ- ा ‘उशीनरवमेषु यवाः’ सित, न सतीत॥ ‘मातृवदयाः कलाः’ सित, न सतीत॥ एवमहाप- थानववत, थानवन भवतीत वायशेषं समथययामहे। इह तावपया मृयेत यथा थानन यणादेशो भवत, एवमादेशेऽप भवतीत। इहेदानीं वावोरववरत यथा थानन यलोपो न भवत, एवमादेशेऽप न भवतीत॥ (पूवशदाथनणयाधकरणम)् (आेपभायम)् कं पुनरनतरय वधं त थानवावः, आहोिवपूवमाय?॥ (भायम)् कचा वशेषः?॥ (३९५ अनतरहणदूषणवातकम ्॥९॥) ॥*॥ अनतरयेत चेदेकाननुदातवगुवरगतनघातेषूपंयानम्॥*॥ (भायम)् अनतरयेत चेदेकाननुदातवगुवरगतनघातेषूपसंयानं कतयम्॥ एकाननुदात-लुनीय पुनीय इत। ‘‘अनुदातं पदमेकवजम’’् इयेष वरो न ानोत॥ (उदाहरणभायम)् पातजलमहाभायम ् - 442 - वगुवर-पचारयः दशारयः। ‘‘इगतकाल-’’ इयेष वरो न ानोत॥ (उदाहरणभायम)् गतनघात-यलुनीय। यपुनीय॥ ‘‘तङ चोदातवत’’ इयेष वरो न ानोत॥ (वतीयपागीकारभायम)् अतु तह पूवमाय॥ (३९६ पूवमाहणदूषणवातकम्॥१०॥) ॥*॥ पूवमायेत चेदुपधाववम्॥*॥ (भायम)् पूवमायेत चेदुपधाववं वतयम्। वादतवतं योिजतवान-अ् वीवदवीणां परवादके न॥ कं पुनः कारणं न सयत ?॥ योऽसौ णौ णलुयते तय थानवावा ववं न ानोत॥ (३९७ दूषणातरवातकम्॥११॥) ॥*॥ गुसंा च॥*॥ (भायम)् गुसंा च न सयत। लेमा३न। पा३न। दा३यव। मा३वव। ‘‘हलोऽतराः संयोगः’’ इत संयोगसंा, ‘‘संयोगे गु’’ इत गुसंा, ‘‘गुरोरनृतः’’ इत लुतो न ानोत॥ (पूवमावादभायम)् पातजलमहाभायम ् - 443 - ननु च ययायनतरय वधं त थानवावः, तयायनतरलणो वधः संयोगसंा वधेया॥ (३९८ समाधानवातकम्॥१२॥) ॥*॥ न वा संयोगयापूववधवात्॥*॥ (भायम)् न वा एष दोषः॥ कं कारणम?् । संयोगयापूववधवात्। न पूववधः संयोगः॥ कं तह?॥ पूवपरवधः संयोगः॥ (एकादेशे थानवावसाधनम)् ( ३९९ आेपवातकथमखडम)् ॥*॥एकादेशयोपसंयानम्॥*॥ (भायम)् एकादेशयोपसंयानं कतयम्। ायसौ, गौमतौ, चातुरौ, आनडुहौ, पादे, उदवाहे। एकादेशे कृते नुमामौ पाव ऊडयेते वधयः ानुवित॥ (याेपभायम)् कं पुनः कारणं न सयित?॥ (याेपबाधकवातकम)् पातजलमहाभायम ् - 444 - ॥*॥ उभयनमतवात्॥*॥ (भायम)् अजादेशः परनमतक इयुयते। उभयनमतचायम्॥ (याेपबाधकवातकतृतीयखडम ्॥१३॥) ॥*॥ उभयादेशवाच॥*॥ (भायम)् अच आदेश इयुयते। अचोचायमादेशः॥ (आेपसाधकथमहेतुनरासभायम)् नैष दोषः॥ यतावदुयत-े *उभयनमतवा* इत॥ इह यय ामे नगरे वा अनेकं काय भवत, शनोयसौ ततोऽयतरतो यपदेटुम्। तयथा-‘गुनमतं वसामः’ इत, ‘अययननमतं वसामः’ इत॥ (आेपसाधकवतीयहेतु नरासभायम)् यदयुयत-े *उभयादेशवाच*इत। इह यो वयोः षठनदटयोः सगे भवत, लभतेऽसावयतरतो यपदेशम्। तयथ-ादेवदतय पुः, देवदतायाः पु इत॥
(अथ हलसमुदायादेशथानववाभावनणयः) (आेपभायम)् अथ हलचोरादेशः थानव भवत, उताहो न। (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 445 - कचा वशेषः?॥ (४०० समुदायादेशथानववे दूषणवातकम्॥१४॥) ॥*॥ हलचोरादेशः थानवदत चेवंशतेितलोप एकादेशः॥*॥ (भायम)् हलचोरादेशः थानवदत चेवंशतेितलोपे एकादेशो वतयः। वंशकम्। वंश शं तम॥् (४०१ दूषणातरवातकम् ॥१५॥) ॥*॥ थूलादनां यणादलोपऽे वादेशः॥*॥ (भायम)् थूलादनां यणादलोपे अवादेशो वतयः। थवीयान,् दवीयान्॥ (४०२ दूषणातरवातकम्॥१३॥) ॥*॥ केकयमवोरयादेश एवम्॥*॥ (भायम)् केकयमवोरयादेशे एवं न सयत। कैकेयः। मैेयः। अचीयेवं न सयत॥ (४०३ दूषणातरवातकम्॥१७॥) ॥*॥ उतरपदलोपे च॥*॥ (भायम)् उतरलोपे च दोषो भवत॥ दयुपसताः सतवो दधसतवः। अचीत यणादेशः ानोत। (४०४ आेपवातकम्॥१८॥) ॥*॥ यलोपे यणयङुवङः॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 446 - (भायम)् यलोपे यणयङुवङो न सयित। चेयः, नेयः, चेयः, चेयः, लोलुवः, पोपुवः। अचीत, यणयङुवङो न सयित॥ (पातरायणभायम)् अतु तह न थानवत्॥ (४०५ आेपवातक म्॥१९॥) ॥*॥ अथानववे यलोपे गुणवृतषेधः॥*॥ (भायम)् अथानववे यलोपे गुणवृयोः तषेधो वतयः। लोलुपः, पोपुवः सरसृपः मरमृज इत॥ (आेपबाधकभायम)् नैष दोषः॥ ‘‘न धातुलोप आधधातुके’’ इत तषेधो भवयत॥ (अथ थायायणानायाधकरणम)् (आेपभायम)् कं पुनराीयमाणायां कृतौ थानववत, आहोिवदवशेषेण?। (भायम)् कचा वशेषः?॥ (४०६ वतीयपे दूषणवातकम ्॥२०॥) ॥*॥ अवशेषेण थानवदत चेलोपयणादेश े गुवधः॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 447 - अवशेषेण थानवदत चेलोपयणादेशयोगुवधन सयत। लेमा३न। पता३न। दा३यन। मा३वव। ‘हलोऽनतराः संयोगः’ इत संयोगसंा, ‘‘संयोगे गु’’ इत गुसंा ‘गुरोः’ इत लुतो न ानोत॥ (४०७ दूषणातरवातकम्॥२१॥) ॥*॥ ववचनादयच तषेधे॥*॥ (भायम)् ववचनादयच तषेधे वतयाः। ‘ववचनवरेयलोप’ इत॥ (४०८ दूषणातरवातकम्॥२२॥) ॥*॥ सलोपे लुवचनम्॥*॥ (भायम)् सलोपे लुवतयः। अदुध, अदुधाः। ‘लुवा दुहदहलहगुहामामनेपदे दय’ े इत॥ (४०९ दूषणातरवातकम ॥् २३॥) ॥*॥ हतेघवम ्॥*॥ हतेघवं वतयम्। नित नतु अनन्॥ (थमपायणभायम)् अतु तया ीयमाणायां कृ तावत॥ (५१० थमपे दूषणवातकम्॥२४॥) ॥*॥ हणेषु थानवदत चेजयादवादेशतषेधः॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 448 - हणेषु थानवदत चेजयादषु आदेशय तषेधो वतयः॥ नराय, समाय। ‘अदो जिधयप् त कत’ इत अदो जिधभावः ानोत॥ (४११ दूषणातरवातकभायम) ् ॥*॥ यणादेशे युलोपेवानुनासकावतषेधः॥*॥ (भायम)् यणादेशे युलोपेवानुनासकावानां तषेधो वतयः॥ यलोपो-वावोः। अववः। ‘लोपो योवल’ इत यलोपः ानोत॥ उलोप-अकु व आशाम-् अकु याशाम्। ‘नयं करोतेः’ ‘ये च’ इयुकारलोपः ानोत॥ ईव-अलुन आशाम-्अलुयाशाम्। ‘ई हयघोः’ इतीवं ानोत॥ अनुनासकाव। अज आशाम-् अजयाशाम्। ‘‘ये वभाषा’ इयनुनासकाव ं ानोत॥ (४१२ आेपवातकम्॥ २३॥) ॥*॥ रायावतषेधच॥*॥ (भायम)् रायावय च तषेधो वतयः। राय आशाम-् रायाशाम्। ‘रायो हल’ इयावं ानोत॥ (४१३ आेपवातकम्॥२७॥) ॥*॥ दघ यलोपतषेधः॥*॥ (भायम)् दघ यलोपय तषेधो वतयः। सौय नाम हमवतः ृग,े तवान् सौय हमवानत। सौ इनाये दघवे कृते ईत यलोपः ानोत॥ पातजलमहाभायम ् - 449 - (४१४ आेपवातकम्॥२८॥) ॥*॥ अतो दघ यलोपवचनम्॥*॥ (भायम)् अतो दघ कृ ते यलोपो वतयः। गागायां, वासायाम्। दघ कृ ते ‘आपयय च ततेऽनात’ इत तषेधः ानोत॥ (आेपबाधकभायम)् नैष दोषः। आीयते त कृततत इत॥ (सवाेपपरहारभायम)् सवषामेष परहारः। उतं वधहणय योजनम-्वधमाे थानवयथा यादनाीयमाणायाम ् कृतावत॥ (वतीयपायुपगमभायम)् अथवा पुनरववशेषेण थानवदत॥ (आेपमारणभायम)् ननु चोतम ् * अवशेषेण थानवदत चेलोपयणादेशे गुवधववचनादयच सलोपे तषेध े लुवचनम*् हतेघवम*् इत॥ (आेपनराकरणभायम)् नैष दोषः। यतावदुयत*े अवशेषेण थानवदत चेलोपयणादेशे गुवधः*इत। उतमेतत*् न वा संयोगयापूववधवात*् इत॥ यदयुयत*े ववचनादयच तषेध े वतयाः इत उयते यास एव॥ पातजलमहाभायम ् - 450 -
- सलोपे लुवचनम*् इत। यते यास एव॥
- हतेघवम*् इत*। सतमे परहारं वयत॥ अचः परिमपवू वधौ॥५७॥
(५२ थानवावनषेधसूम्॥१।१।८ आ. ३॥) न पदातववचनवरेयलोपवरसवणानुवारदघजचवधषु॥१।१।५८॥ (अथ पदातपदाथनपणाधकरणम)् (आेपभायम)् पदातवधं त न थानवदयुयते। त वेतवानत ः ानोत॥ (समाधानभायम)् नैष दोषः। भसंाऽ बाधका भवयत- ‘‘तसौ मवथ’’ इत॥ (पूवपयाेपसाधकभायम)् अकारातमेतसंां त। पदसंा ं त सकारातम्॥ (सायेकदेशसमाधानभायम)् ननु चैवं वायत-े यः संत पदात इत॥ (पूवपयाेपसाधकभायम)् कमसाधनय वधशदयोपादाने एतदेवं यात्॥ (सातेकदेशभायम)् अयं च वधशदोऽयेव कमसाधनः-वधीयते वधरत॥ (पूवपयाेपसाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 451 - अित च भावसाधनः-वधानं वधरत। त भावसाधनय वधशदयोपादाने एष दोषो भवत॥ इह च- मबवा, मबवै। धकारय जवं ानोत॥ (सायेकदेशनभायम)् अित पुनः कं चावसाधनय वधशदयोपादाने सतीटं संगृहतम, ् आहोिवोषातमेवेत॥?॥ (पूवपतवायभायम)् अतीयाह॥ इह कान सित, यान सित॥ कौ तः, यौ त इत॥ योऽसौ पदातो यकारो वकारो वा ूयेत, स न ूयते॥ षडकचाऽप सो भवत॥ (सायेकदेशन आेपभायम)् वाचकतु न सयत॥ (तटथभायम)् अतु तह कमसाधनः॥ (सायेकदेशभायम)् यद कमसाधनः, षडको न सयत॥ (तटथभायम)् अतु तह भावसाधनः॥ (सायेकदेशभायम)् वाचको न सयत॥ (तटथभायम)् पातजलमहाभायम ् - 452 - वाचकषडकौ न संवदेते॥ (साितभायम)् कतयोऽ यनः॥ (आेपभायम)् कथं मबवा-मबवै?॥ (समाधानभायम)् उभयत आयणे नातादवदत॥ (आेपभायम)् कथं वेतवान्॥ (समाधानभायम)् नैवं वायत-े पदयातः पदातः, पदातय वधः पदातवधः, पदातवध ं तीत॥ कथं तह? ॥ पदे अतः पदातः, पदातय वधः पदातवधः पदातवध ं तीत॥ (समाधानातरभायम)् अथवा- यथैवायायप पदकायायुपलवते- वं जवं च। एवमदमप पदकायमुपलोयते॥ कम?् ॥ भसंा नाम॥
(वरे यलोपपदाथ नपणाधकरणम)् पातजलमहाभायम ् - 453 - (आेपभायम)् परे यलोपवधं त न थानववतीयुयते। त त‘े असु यायावरः वपेत पडान’ ् अवणालोपपवध ं त थानवयात्॥ (समाधानभायम)् नैष दोषः। नैवं वायते- वरे यलोपवधं त न थानवदत॥ कथं तह? ॥ वरे अयलोपवधं तीत॥ कमदमयलोपवध ं तीत?॥ अवणलोपवधं त, यलोपवधं च तीत॥ (समाधानातरभायम)् अथवा योगवभागः करयत-े ‘वरे लुतं न थानवत’्। ततो ‘यलोपवधं त न थानव’ इत। (आेपभायम)् यलोपे कमुदाहरणम?् ॥ (समाधानभायम)् कडूयतेरययः –कडूरत॥ (समाधानबाधकभायम)् नैतदित। वौ लुतं न थानवत्॥ (समाधानातरभायम)् योजनम-् सौर बलाका॥ पातजलमहाभायम ् - 454 - (बाधकभायम)् नैतदित। उपधाववधं त न थानवत्॥ (समाधानातरभायम)् इदं तह योजनम-् आदयः॥ (बाधकभायम)् नैतदित। पूवासे न थानवत्॥ (योजनभायम)् इदं तह- कडूतः, वगूतः। (बाधकभायम)् नैतदित योजनम्। कडूया, वगूया इत भवतयम ्॥ (समाधानातरभायम)् इदं तह- कडूयतेः ितच।् ामणकडूतः, यकडूतः॥ (४१५ नयमाेपवातकम्॥१॥) ॥तषेधे वरदघयलोपेषु लोपाजादेशो न थानवत्॥ (आेपभायम)् ॥*॥ तषेधे वरदघयलोपवधषु लोपाजादेशो न थानववतीत वतयम्॥ (वरोदाहरणोपपादनभायम)् वर-आकषकः। िजहषकः॥ यो यय आदेशः थानवदेवासौ भवत- पचारयो दशारयः॥ वर॥ पातजलमहाभायम ् - 455 - (दघदाहरणोपपादनभायम)् दघ-तदनातदने। यो यय आदेशः, थानवदेवासौ भवत-कयः। गयः। दघ॥ (यलोपोदाहरणोपपादनभायम)् यलोप-ामणकडूतः, यकडूतः॥ यो यय आदेशः, थानवदेवासौ भवत वावोरववरत॥ यलोप॥ (आेपभायम)् ततह वतयम्॥ (समाधानभायम)् न वतयम्। इह ह लोपोऽप कृ त,ः आदेशोऽप। वधहणमप कृ तमनुवतत,े दघादयोऽप तनदयते। के वल ं ताभसबधमां कतयम-् वरदघयलोपवधषु लोपाजादेशो न थानवदत॥ (आेपभायम)् आनुपूयण सिनवटानां यथे टं संबधः शयते कतुम्। न चैतायानुपूयण सिनवटान ॥ (समाधानभायम)् अनानुपूयणाप सिनवटानां यथेटमभसंबधो भवत॥ तयथा- अनवाहमुदहार या वं हरस शरसा कुभं, भगन साचीनमभधावतमाीरत। तय यथेटमभसंबधो भवत- उदहार भगन या वं कुभं हरस शरसा अनवाहं साचीनमभधावतमाीरत॥ (४१६ यूनताेपवातकम्॥२॥) ॥*॥ िवलुगुपधावचपरनासकुवेषूपसंयानम्॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 456 - िवलुगुपधावचपरनासकुवेषूपसंयानं कतयम्॥ (िवहणोदाहरणकरणम)् (आेपभायम)् वौ कमुदाहरणम?् । (समाधानभायम)् कडूयतेरययः-कडूरत॥ (समाधानबाधकभायम)् नैतदित। यलोपवधं त न थानवत्॥ (समाधानातरभायम)् इदं तह- पपठषतेरययः। पपठः॥ (बाधकभायम)् नैतदित। दघवधं त न थानवत ्॥ (समाधानातरभायम)् इदं तह- लावयतेलः। पावयतेः पौः॥ (बाधकभायम)् नैतदित। अकृवा वृयावादेशौ णलोपः। ययलणेन वृभवयत॥ (समाधानातरभायम)् इदं तह-लवमाचटे लवयत। लवयतेरयये लौः पौः। थानवावात् णे न ानोत॥ वौ लुतं न थानवदत भवत॥ पातजलमहाभायम ् - 457 - (समाधानबाधकभायम)् एवमप न सयत। कथम?् ॥ वौ णलोपः णावकारलोपः. तय थानवावादू न ानोत॥ (समाधानबाधकभायम)् नैष दोषः। नैवं वायते- वौ लुतं न थानवदत॥ कथं तह वौ वधं त न थानवदत॥ (इत िवहणोदाहरणनपणम)्
(अथ लुहणोदाहरणाधकरणम)् (आेपभायम)् लुक कमुदाहरणम?् ॥ (समाधानभायम)् बबं, बदरम्॥ (समाधानबाधकभायम)् नैतदित। पुंवावेनायेतिसम्॥ (समाधानातरभायम)् इदं तह- आमलकम्॥ (समाधानबाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 458 - नैतदित। वययेतत-् *फले लुवचनानथयं कृ यतरवा* इत। (समाधानातरभायम)् इदं तह- पचभः पवीभ तः पचपटु ः, दशपटु रत॥ (समाधानबाधकभायम)् ननु चैतदप पुवंावेनैव सम्॥ कथं पुंवावः॥
- भयाढे तते* पुंववतीत॥
(समाधानसाधकभायम)् भयेयुयते। यजादौ च भसंा भवत॥ न चा यजादं पयामः॥ (समाधानबाधकभायम)् ययलणेन यजादः॥ (समाधानसाधकभायम)् वणाये नाित ययलणम्॥ (समाधानबाधकभायम)् एवं तह- ‘ठछसोच’ इयेवं भवयत॥ (समाधानसाधकभायम)् ठछसोचेयुयते। न चा ठछसौ पयामः॥ (बाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 459 - ययलणेन॥ (समाधानसाधकभायम)् ‘न लुमता तिमन’् इत ययलणय तषेधः॥ न खवयवयं ठगेव तययः, तायथा एव वा तताः॥ कं तह?॥ अयेऽप तता ये लुकं योजयित। पचेायो देवता अयेत पचेः, दशेः पचािनः, दशािनः॥ (इत लुहणोदाहरणनपणम)्
(अथोपधावोदाहरणनपणम)् (आेपभायम)् उपधावे कमुदाहरणम?् । (समाधानभायम)् पपठषतेरययः-पपठरत॥ (समाधानबाधकभायम)् नैतदित दघवधं त न थानवत्॥ (समाधानातरभायम)् इदं तह- सौर बलाका॥ (समाधानबाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 460 - नैतदित। यलोपवध ं त न थानवत्॥ (समाधानातरभायम)् इदं तह- पारखीयः॥ (इयुपधावोदाहरणनपणम)्
(अथ चपरनहासोदाहरणनपणम)् ॥चपरनास े चोपसंयानं कतयम॥् वादतवतं योिजतवान् अवीवदवीणां परवादके न॥ कं पुनः कारणं न सयत?॥ योऽसौ णौ णलुयत े तय थानवावाववं न ानोत॥ (बाधकभायम)् ननु चैतदयुपधाववध ं त न थानवदयेव सम्॥ (साधकभायम)् वशेषत एतवतयम्॥ व?। ययवधावत। इह मा भूत-्पटयत लघयतीत॥ (इत चपरनासोदाहरणनपणम)्
(अथ कु वोदाहरणनपणम)् कु वे चोपसंयानं कतयम्। अचयतेरक,ः मचयतेमक ः॥ पातजलमहाभायम ् - 461 - (उपसंयानबाधकभायम)् नैत घञतम्। औणादक एष कशदतिमनाटमकं कुवम्॥ (उपसंयानसाधकभायम)् एतदप णचा यवहतवान ानोत॥ (४१७ आेपवातकम्॥३॥) ॥*॥ पूव ासे च॥*॥ (भायम)् पूवासे च न थानवदत वतयम् ॥ (भायम)् कं योजनम?् । (४१८ योजनवातकम्॥४॥) ॥*॥ योजनं सलोपः सलोपे॥*॥ (भायम)् सलोप सलोपे योजनम्। अदुध, अगुधाः। ‘लुवा दुहदहलहगुहामामनेपदे दय’ े इत लुहणं न कतयं भवत॥ (४१९ योजनवातकम्॥) ॥*॥ दध आकारलोप आदचतुथव े योजनम॥् *॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 462 - ॥*॥दध आकारलोपे आदचतुथवे योजनम ्॥*॥ धसे धवे धवमत। ‘दधतथोच’ इत चकारो न कतयो भवत॥ (४२० योजनवातकम्॥६॥) ॥*॥ हलो यमां यम लोप े योजनम॥् *॥ (भायम)् हलो यमां यम लोपे योजनम्। आदयः। ‘हलो यमां यम लोपः’ सो भवत॥ (४२१ योजनवातकम्॥७॥) ॥*॥ अलोपणलोपौ संयोगातलोपभृतषु॥*॥ (भायम)् अलोपणलोपौ संयोगातलोपभृतषु योजनम्॥ पापयतेः पापितः । याययतेयायिट।ः पाचयतेः पाितः। याजयतेयािटः॥ (४२२ योजनवातकम्॥८॥) ॥*॥ ववचनादन च॥*॥ ववचनादन च न पठतयान भवित। पूवासेनैव सान भवित॥ कमवशेषेण?॥ नेयाह?॥ (शेषवातकखडम्॥८॥) ॥*॥ वरेयलोपवरवजम ्॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 463 - वरेयलोपं वरं च वजयवा॥ (४२३ तसववातकम्॥९॥) ॥*॥ तय दोषः संयोगादलोपलवणवेषु॥*॥ (भायम)् तयैतय लणय दोषः संयोगादलोपलवणवेषु॥ (उदाहरणभायम)् संयोगादलोपे-कायथम् वायथम्। ‘कोः संयोगायोरते च’ इत लोपः ानोत॥ (उदारहणभायम)् लवम-् नगायत े नगायत।े ‘अच वभाषा’ इत लवं न ानोत॥ (उदाहरणभायम)् णव- माषवपनी ीहवपनी। ‘ातपदकातय’ इत णवं ानोत। न पदातववचन०॥ (५३ अतदेशसूम्॥१।१।१।८ आ.४॥) ववचनेऽच॥१।१।५१॥ (इटानुपपितपरहाराधकरणम)् (४२४ (१) आेपसाधकवातकथमखडम्॥) ॥*॥ आदेशे थानवदनुदेशातवतो ववचनम ्॥*॥ (भायम)् आदेशे थानवदनुदेशात्। तवतः। पातजलमहाभायम ् - 464 - कंवतः?॥ आदेशवतः। ववचनं ानोत॥ (याेपभायम)् त को दोषः?॥ (४२४ (२) आेपवातकवतीयखडम्॥१॥) ॥*॥ तायासपम ्॥*॥ (भायम)् तायासपं न सयत। चतुचुरत॥ (४२५ समाधानवातकम्॥२॥) ॥*॥ अहणं तु ापकं पथानवावय॥*॥ (भायम)् यदयमहणं करोत तज् ापययाचायः-पं थानववतीत॥ कथं कृ वा ापकम?् ॥ अहणयैतयोजनम-् इह मा भूत-्जेीयत,े देमीयते। यद च पं थानववत, ततोऽहणमथवत। अथ ह कायम,् नाऽथहणेन। भवयेवाऽ ववचनम्॥ (४२६ समाधानबाधकाेपवातकम ्॥३॥) ॥*॥ त गाङतषेधः॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 465 - त गाङः तषेधो वतयः। अधजगे। इवणायासता ानोत॥ (समाधानसाधकभायम)् न वतयः। ‘गािलट’ इत वलकारको नदशः। लट लकारदावत॥ (४२७ आेपातरवातकम्॥४॥) (भायम)् ॥*॥ कॄयेजतदवादनामधातुवयासपम ्॥*॥ कॄयेजतदवादनामधातुवयासपं न सयत॥ कॄ त-अचकतत-् कॄ त॥ एजत-जले, मले-एजत॥ दवाद-दुयूषत, सुयूषत-दवाद॥ नामधातु-भवनमछत भवनीयत, भवनीयतेः सन् बभवनीयषत॥ (पातरेण समाधानभायम)् एवं तह यय इत वयाम॥ ४२८ वतीयपदूषणवातकम ् ॥*॥ यय इत चेत् कॄ येजतनामधातुवयासपम्॥*॥ (भायम)् यय इत चेत् कॄयेजतनामधातुवयासपं न सयत। दवादय एके परताः॥ (तृतीयपागीकारे समाधानभायम)् एवं तह- ववचननमते अयजादेशः थानव-इत वयाम॥ पातजलमहाभायम ् - 466 - (तृतीयपे दूषणभायम) ् स तह नमतशद उपादेयः। न यतरेण नमतशदं नमताथ गयते॥ (समाधानभायम)् अतरेणाप नमतशदं नमताथ गयते। तयथा-‘दधपुसं यो वरः’ वरनमतमत गयते॥ ‘नवलोदकं पादरोगः’ पादरोगनमतमत गयते। ‘‘आयुघृतम’ ् आयुषो नमतमत गयते॥ (समाधानातरभायम)् अथवा अकारो मवथयः। ववचनमिमनित सोऽयं ववचनः, ववचने इत॥ (आेपभायम)् एवमप न ायते-कयतमसौ कालं थानववतीत॥ (समाधानभायम)् यः पुनराह ‘ववचने कतय’े इत, कृ ते तय ववचने थानवन भवयत॥ (आदेशपनषेधपचतुथपायुपगमभायम)् एवं तह- तषेधः कृ तः सोऽनुवतयते॥ व कृतः?॥ ‘न पदातववचन-’ इत॥ ववचननमते अच आदेशो न भवतीत॥ (आेपभायम)् एवमप न ायते-कयतमसौ कालमादेशो न भवतीत॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 467 - यः पुनराह-ववचने कतय इत, कृते तय ववचने अजादेशो भवयत॥ (पचमपायुपगमभायम)् एवं तह- उभयमनेन यत-े ययच वशेयत,े ववचनं च॥ (आेपभायम)् कथं पुनरेके न यनेनोभयं लयम?् ॥ (समाधानभायम)् लयमयाह॥ कथम?् ॥ एकशेषनदशात्॥ एकशेषनदशोऽयम-् ववचनं च ववचनच ववचनम्। ववचने कतय, े ववचनेऽच यय इत॥ (४२९ पचमपे दूषणवातकम्॥६॥) ॥*॥ ववचननमतेऽच थानवदत चेणौ थानववचनम ्॥*॥ (भायम)् ववचननमतेऽच थानवदत चेणौ थानवावो वतयः॥ अवनुनावयषत, अवचुावयषत॥ (समाधानभायम)् न वतयः॥ (समासाधकवातकम)् ॥*॥ओः पुयिजषु वचनं ापकं णौ थानवावय॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 468 - (भायम)् यदयम-् ‘‘ओः पुययपर’े ’ इयाह, तज् ापययाचाय-भवत णौ थानवाव इत॥ (आेपभायम)् ययेतज् ायत-ेअचकतत् अाप ानोत॥ (समाधानभायम)् तुयजातीयय ापकम ्॥ (आेपभायम)् कच तुयजातीयः?। (समाधानभायम)् यथाजातीयकाः पुयजयः॥ (आेपभायम)् कथं जातीयकाचैते? (समाधानभायम)् अवणपराः॥ (आेपभायम)् कथं जले मले?॥ (समाधानभायम)् अनैमितकमावम,् शत तु तषेधः॥
पातजलमहाभायम ् - 469 - (सूयोजननपणाधकरणम)् (आेपभायम)् कान पुनरय योगय योजनान?॥ (समाधानभायम)् पपतुः, पपुः। तथतुतथुः॥ जमतुजमुः॥ आटटत ् आशशत्। चतुचु रत। आलोपोपधालोपणलोपयणादेशेषु कृतेवनकवा ववचनं न ानोत॥ थानवावावत॥ (समाधानबाधकभायम)् नैतान सित योजनान। पूववतषेधने ायेतान सान॥ कथम?् । वयत याचायः-*ववचनं यणयवायावादेशालोपोपधालोपणलोपककनोवेयः*इत॥ (समाधानसाधकभायम)् स पूवतषेधो न पठतयो भवत॥ (आेपभायम)् कं पुनर यायः?॥ (समाधानभायम)् थानवाव एव यायान्। पूवतषधे े ह सतीदं वतयं यात-् *ओदौदादेशय उवत चुटुतुशरादेरयासय* इत॥ (उववादन आेपभायम)् ननु च वयापीवं वतयम्॥ पातजलमहाभायम ् - 470 - (इववादनो लाघवभायम)् पराथ मम भवयत-‘सयतः’ इवतीत॥ (उववादनो गौरवपरहारभायम)् ममाप तयु वं पराथ भवयत-‘उपरयातः, त च’ इत। (इववादभायम)् इवमप वया वतयम्। यसमानाय ं तदथम -् उिपपवषते संययवषतीयेवमथम्। तमाथानवदयेष एव पो यायान्। वववचनेऽच॥ इत ीमगवपतजलवरचते याकरणमहाभाये थमयायायय थमे पादेऽटममािनकम्॥ थमायायय थमपादे नवममािनकम्॥
पातजलमहाभायम ् - 471 - (५४ लोपसंासूम्॥१।१।९॥ आ. १ मं सू.॥) अदशनं लोपः॥१।१।६०॥ (अनटापितनराकरणाधकरणम)् (४३१ आेपवातक म्॥१॥) [॥*॥ लोपसंायामथसंाकरणम ्॥*॥] (भायम)् [*लोपसंायाम*् ] अथय संा कतया। शदय माभूदत॥ (४३२ आेपवातकम्॥२॥) [॥*॥ इतरेतरायं च॥*॥] (भायम)् इतरेतरायं च भवत॥ का इतरेतरायता?॥ सतोऽदशनय संया भवतयम,् संया चादशनं भायत,े तदेतदतरेतरायं भवत। इतरेतरायाण च कायाण न कपते॥ (समाधानभायम)् ॥*॥ लोपसंायामथसतोतम ्॥*॥ कमुतम?् ॥ अथय तावदुतम*् इतकरणोऽथनदशाथः* इत॥ पातजलमहाभायम ् - 472 - सतोऽयुतम-् *सं तु नयशदवा* इत। नयाः शदाः। नयेष ु शदेषु सतोऽदशनय संा यते, न संयाऽदशनं भायते॥ ॥*॥४३३(१) सव सगतु सवयायाटवात्॥*॥ (भायम)् सवसगतु भवत। सवयादशनय लोपसंा ानोत॥ कं कारणम?् ॥ सवयायाटवात्। सव ह शदो यो यय योगवषयः, स ततोऽय न यते। पु जतु इयाणोऽदशनम्। त ‘अदशनं लोपः’ इत लोपसंा ानोत॥ (भायम)् त को दोष॥ (४३३(२) आेपवातकम्॥४॥) ॥*॥ त ययलणतषेधः॥*॥ (भायम)् त ययलणं काय ानोत, तय तषेधो वतयः। ‘अचो िणत’ इत वृः ानोत॥ (आेपबाधकभायम)् नैष दोषः। िणयगयाचो वृयते। यमाययवधतदाद ययेऽगं भवत। यमाचा ययवधः, न तत ् यये परतः। यच यये परतः, न तमाययवधः॥ (आेपसाधकभायम)् िवपतयदशनम्। त ‘अदशनं लोपः इत लोपसंा ानोत॥ पातजलमहाभायम ् - 473 - त को दोषः?॥ ‘त ययलणतषेधः’॥ त ययलणं काय ानोत, तय तषेधो वतयः। ‘वय पत कृ त तुग’् भवत इत तुक् ानोत॥ (४३४ समाधानवातकम्॥५॥) ॥*॥ सं तु सतादशनय लोपसंावात्॥*॥ (भायम)् समेतत्॥ कथम?् । सतादशनं लोपसंं भवतीत वतयम्॥ (आेपभायम)् यद सतादशन ं लोपसं ं भवतीयुयत,े ामणीः सेनानीः-अ वृः ानोत॥ (समाधानभायम)् सतादशनं लोपसंं भवत षठनदटय॥ (सतादशनवादन आेपभायम)् यद षठनदटयेयु यते ‘चाहलोप एवेयवधारणम’् ‘चादलोपे वभाषा’ अ लोपसंा न ानोत॥ (षठनदटवादन आेपभायम)् अथ सतादशनं लोपसंं भवतीयुयमाने कथमेवैतत् सयत?। (सतादशनवादनः समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 474 - को ह शदय सगः? य गयते चाथ, न च युयते॥ (उपसंहारभायम)् अतु तह सतादशनं लोपसंं भवतीयेव॥ (आेपमारणभायम)् कथं ामणीः सेनानीः?। (समाधानभायम)् योऽाऽणः सगः िवपाऽसौ बायते। अदशनं लोपः॥६०॥ (५५-लुलुलुसंासूम्॥१।१।९ आ. २ यं सू.॥) ययय लुलुलुपः॥१।१।६१॥ (ययपदयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् ययहणं कमथम?् ॥ (४३५ समाधानवातकम्॥१॥) ॥*॥ लुमत ययहणमययसंातषेधाथम ्॥*॥ (भायम)् लुमत ययहणं यत,े अयययैताः संा मा भूविनत॥ (भायम)् कं योजनम?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 475 - (४३६ योजनवातकम्॥२॥) ॥*॥ योजनं ततलुक कंसीयपरशययोलुक च गोकृतनवृयथम ्॥*॥ (भायम)् ततलुक गोनवृयथम् । कं सीयपरशययोच लुक कृ तनवृयथम। ् ‘लु ततलुक’ इत गोरप लुक् ानोत, ययहणान भवत। ‘कंसीयपरशययोयञञौ लुक् च’ इत कृतेरप लुक् ानोत, ययहणान भवत॥ (यायानभायम)् गोनवृयथन तावनाथ। (४३७ यायानसाधकवातकम्॥३॥) ॥*॥ योगवभागात् सम्॥*॥ (भायम)् योगवभागः करयते-‘गोपसजनय’ गोऽतय ातपदकयोपसजनय वो भवत॥ ततः ‘ियाः’ ीययातय ातपदकयोपजसनय वो भवत॥ ततो ‘लुततलुक’ इत। िया इत वतते। गोरत नवृतम्॥ (४३८ यायानसाधकवातकम्॥४॥) ॥*॥ कंसीयपरशययोवशटनदशात ् सम ्॥*॥ (भायम)् कंसीयपरशययोवशटनदशः कतयः। कंसीययपरशययोयञञौ भवतछयतोच लुभवतीत॥ (वशटनदशावयकताभायम)् पातजलमहाभायम ् - 476 - स चावयं वशटनदशः कतयः। यमाणेऽप वै ययहणे उकारसकारयोमा भूदत। ‘कमेः सः’ कंसः , परान् शृणातीत परशुरत॥ (वशटनदशावयकताबाधकभायम)् नैष दोषः। उणादयोऽयुपनान ातपदकान॥ (उपसंहारभायम)् स एषोऽनयाथ वशटनदशः कतयः, ययहणं वा कतयम्॥ (४३९ यायानवातकम्॥५॥) ॥*॥ उतं वा॥*॥ कमुतम?् ॥
- याातपदकहणमगभपदसंाथ यछयोच लुगथम*् इत॥
(४४० (१) योजनवातकथमखडम)् ॥*॥ षठनदशाथ तु ॥*॥ (भायम)् षठनदशाथ तह ययहणं कतयम्। षठनदशो यथा कपेत॥ (४४० (२) योजनसाधकं वातकवतीयखडम्॥६॥) ॥*॥ अनदशे ह षयथासः॥*॥ अयमाणे ह ययहणे षयथयासः यात्॥ कय?। थानेयोगवय॥ पातजलमहाभायम ् - 477 - (यायानसाधकमाेपभायम)् व पुनरह षठनदशाथनाथः ययहणेन। यावता सवैव षयुचायते-अणञोः, ताजय, यञञोः, शप इत?। (समाधानभायम)् इह न काचत-् षठ-‘जनपदे लुब’ ् इत॥ (समाधानबाधकभायम)् अाप कृतं ययहणनुवतते॥ व कृ तम?् । ‘ययः, परच’ इत॥ (समाधानसाधकभायम)् तवै थमानदटम्। षठनदटेन चेहाथः॥ (समाधानबाधकभायम)् ‘याातपदका’ इयेषा पचमी यय इत थमायाः षठं कपययत ‘ तमादयुतरय’ इत॥ (समाधानसाधकभायम)् ययवधरयम ्। न च ययवधौ पचयः किपका भवित॥ (समाधानबाधकभायम)् नायं ययवधः। वहतः ययः कृतचानुवतते॥ (४४१ योजनवातकम्॥७॥) पातजलमहाभायम ् - 478 - ॥*॥ सवादेशाथ वा वचनामायात्॥*॥ (भायम)् सवादेशाथ तह ययहणं कतयम्। लुलुलुपः सवादेशा यथा युः ॥ अथ यमाणेऽप ययहणे कथमव लुलुलुपः सवादेशा लयाः?॥ वचनामायात्। ययहणसामयात्॥ (योजननराकरणभायम)् एतदप नाित योजनम्। आचायवृितापयत-लुलुलपु ः सवादेशा भवतीत। यदयं- ‘लुवा दुहदहलहगुहामामनेपदे दय’े इत लोपे कृ ते लुकं शाित॥ (४४२ योजनवातकम्॥८॥) ॥*॥ उतराथ तु ॥*॥ (भायम)् उतराथ तह ययहणं कत यम्॥ (योजनबाधकभायम)् यते तैव-‘ययलोपे ययलणम’् इत॥ (योजनसाधकभायम)् वतीयं कतयम्। कृ नययलोपे ययलणं यथा यात, ् एकदेशलोपे मा भूदत-‘ आीत’ ‘संरायपोषेण मीय’ इत। ययय०॥६१॥ (५६ ययलणातदेशसूम्॥१।१।१।९ आ.३ यं सू.॥) ययलोपे ययलणम ्॥१।१।१।६२॥ पातजलमहाभायम ् - 479 - (थमययहणयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् ययहणं कमथम?् ॥ (समाधानभायम)् ‘लोपे ययलणम’् इतीययुयमान-े सौरथी वैहतीत गुपोतमलणः य सयेत। (समाधाननराकरणभायम)् नैष दोषः। नैवं वायते-लोपे ययलणेन भवत-ययय ादुभाव इत॥ कथं तह? ॥ ययो लणेन यय कायय तलुतेऽप भवत॥ (योजनातरभायम)् इदं तह योजनम-्सत यये यानोत तययलणं यथा यात,् लोपोतरकालं यानोत तययलणं मा भूदत॥ कं योजनम?् ॥ ामणकुलं, सेनानकुलमयौतरपदके ववे कृते ‘वय पत कृत तुक्’ इत तुक् ानोत, स मा भूदत॥ (योजननराकरणभायम)् यद तह- यसत यये ानोत, तययलणेन भवत। लोपोतरकालं यत् ानोत, तन भवत। जगत् जनगदय तुग् न ानोत, लोपोतरकालं य तुगागमः। तमानाथ एवमथन ययहणेन॥ पातजलमहाभायम ् - 480 - (आेपभायम)् कमान भवत-ामणकु ल,ं सेनानकु लम?् ॥ (समाधानभायम)् बहरगं ववम,् अतरगतुक्। ‘असं बहरगमतरगे’॥ (योजनातरभायम)् इदं तह योजनम् कृ नययलोपे ययलणं यथा यात, ् एकदेशलोपे मा भूदत। ’आनीत’ ‘सं रायपोषेणमीय’ इत। (आेपभायम)् पूविमनप योगे ययहणयैतयोजनमुतम ्॥ (समाधानभायम)् अयतरछयमकतुम्॥ (वतीयययहणयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् अथ वतीयं ययहणं कमथम?् ॥ (समाधानभायम)् ययलणं यथा यात,् वणलणं मा भूदत॥ गवे हतं गोहतम,् रायः कु लं रैकु लमत॥ (युितकथनाधकरणम)् (आपे भायम)् कमथम् पुनरदमुयत?े। पातजलमहाभायम ् - 481 - (४४३ समाधानवातकम्॥१॥) ॥*॥ ययलोपे ययलणवचनं सदवायानाछाय॥*॥ (भायम)् ‘ययलोपे ययलणम’् इयुयते। सदवायानाछाय। सछाेणावायायत,े सतो वा शामवायापकं भवत। सदवायानाछाय ‘उगदचां सवनामथानेऽधातोः’ इतीहैव यात-् गोमतौ, यवमतौ। गोमान,् यवमानय न यात्। इयते च यादत। तचातरेण यनं न सयतीयतः ययलोपे ययलणवचनम्। इयेवमथमदमुयते। (आेपभायम)् अित योजनमेतत्॥ (समाधानभायम)् कं तहत॥ (लुक ययलणसाधनाधकरणम)् (४४४ (१) आेपवातकथमखडम)् ॥*॥ लुयुपसंयानम ्॥*॥ (भायम)् लुयुपसंयानं कतयम्। पच, सत॥ (याेपभायम)् कं पुनः कारणं न सयत?। (४४४ (२) आॆपसाधकवातकवतीयथमखडम्॥२॥) पातजलमहाभायम ् - 482 - ॥*॥ लोपे ह वधानम्॥*॥ (भायम)् लोपे ह ययलणं वधीयते। तेन लुक न ानोत॥ (४४५ समाधानवातकम्॥३॥) ॥*॥ न वाऽदशनय लोपसंवात्॥*॥ (भायम)् न वा कतयम ्॥ कं कारणम?् ॥ अदशनय लोपसंवात्। अदशनं लोपसंं भवतीयु यते। लुमसंाचायदशनय यते। तेन लुयप भवयत॥ (सांकयपरहाराधकरणम)् (संगतभायम)् ययेवम-् (४४६(१) सांकयाेपवातकथमखडम्॥) ॥*॥ ययादशनं तु लुमसंम्॥*॥ (भायम)् ययादशनं तु लुमसंमप ानोत॥ (आपे भायम)् त को दोषः?॥ पातजलमहाभायम ् - 483 - (४४६ (२) दोषदशनवातकवतीयखडम् ॥४॥) ॥*॥ त लुक लुवधः तषेयः॥*॥ (भायम)् त लुक लुवधः ानोत, स तषेयः॥ अित हित ‘लौ’ इत ववचनं ानोत॥ (४४७ सांकयवारणवातकम्॥५॥) ॥*॥ न वा पृथसं ाकरणात्॥*॥ (भायम)् न वा एष दोषः॥ कं कारणम?् ॥ पृथसंाकरणात्। पृथसंाकरणसामयालुक लुवधन भवयत ॥ (लोपसंाया यापकवोपसंहारभायम)् तमाददशनसामायालोपसंा लुमसंा अवगाहते॥ (सांकयसाधकभायम)् यथैव तह- अदशनसामायालोपसंा लुमसंा अवगाहत,े एवं लुमसंा अप लोपसंामवगाहेरन्॥ त को दोषः?॥ अगोमती गोमती सपना-गोमतीभूता ‘लुक् ततलुक’ इत ङपो लुक् सयेत॥ (सांकयबाधकभायम)् ननु चााप* न वा पृथसंाकरणा* इयेव सम्॥ पातजलमहाभायम ् - 484 - (आेपभायम)् यथैव तह- पृथसंाकरणसामया लुमसंा लोपसंा नावगाहत,े एवं लोपसंाऽप लुमसंा नावगाहेत। त स एव दोषो-लुयपु संयानमत॥ (समाधानभायम)् अययलोपसंायाः पृथसंाकरणे योजनम्॥ कम?् ॥ लुमसंासु यदुयते तलोपमाे मा भूदत॥ (४४८ समाधानातरवातकम्॥६॥) ॥*॥ लुमत तषेधावा॥*॥ (भायम)् अथवा यदयं-‘न लुमतागय’ इत ययलणतषेधं शाित, तापययाचाय-भवत लुक ययलणमत॥ (इटानुपपितपरहाराधकरणम)् (४४९ आेपवातकम्॥७॥) ॥*॥ सतो नमता भावापदसंाऽभावः॥*॥ (भायम)् सन् ययो येषां कायाणामनमतं राः पुष इत, स लुतोऽयनमतं या-राजपुष इत॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 485 - अतु तया अनमतम-्या वादौ पदमत पदसंा। या तु ‘सुबतं पदम’ ् इत पदसंा सा भवयत॥ (आेपसाधकभायम)् सयेतत् यय आसीत-अ् नया भवययनया न भवयतीत। लुत इदानीं यये यावत एवावधेः वादौ पदमत पदसंा तावत एव सुबतं पदमत॥ अित च ययलणेन यजादपरतेत कृवा भसंा ानोत॥ (४५० आेपातरवातकम्॥८॥) ॥*॥ तुदघवयोच वतषेधानुपपितरेकयोगलणवात् परवीरत॥*॥ (भायम)् तुदघवयोच वतषेधो नोपपयते॥ व ?। परवीरत॥ कं कारणम?् ॥ एकयोगलणवात्। एकयोगलणे ह तुदघवे॥ इह–लुते यये सवाण ययायाण कायाण पयवपनान भवित। तायेतेन युथायते। अनेनैव तुग,् अनेनैव च दघवमत तदेकयोगलणं भवत। एकयोगलणान च न कपते॥ ४५१ यासातरेण समाधानवातकम ् ॥सं तु थानसंानुदशे ादायभायय॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 486 - समेतत्॥ कथम?् ॥ थानसंाऽयभूतय भवतीत वतयम।् कं कृतं भवत?॥ सतामामनेन यते। यथााते तुदघवे भवयतः॥ (आेपभायम)् तवतयं भवत॥ (यासातरसाधकसमाधानभायम)् यययेतदुयत,े अथवैतह थानवावो नारयते। ‘थानसंाऽयभूतयानिवधौ’ इत वयाम॥ (आपे भायम)् ययेवम् ‘‘आङो यमहनः’’ आमनेपदं भवतीत हतेरेव यात,् वधेन यात्॥ न ह काचतेः संाऽित या वधेरतदयेत॥ (समाधानभायम)् हतेरप संाऽित॥ का?॥ हितरेव॥ कथम?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 487 - ‘वं पं शदयाशदसंा’ इत वचनावं पं शदय संा भवतीत हतेरप हितः संा भवयत॥ (४५२ यासातरयोजनातरवातकम्॥१०॥) ॥*॥ भसंाङफगोरावेषु च सम्॥*॥ (भायम)् भसंाङफगोरावेषु च सं भवत॥ (उदाहरणोपपादनभायम)् भसंा- राः पुषः-राजपुषः। ययलणेन ‘यच भम’् इत भसंा ानोत॥ ‘थानसंाऽयभूतयानिवधौ’ इत वचनान भवत॥ भसंा॥ (उदाहरणोपपादनभायम)् ङप-् चायां जाता-चा। ययलणेनाणतादतीकारः ानोत॥ ‘थानसंा-ऽयभूतयानिवधौ’ इत वचनान भवत॥ ङप्॥ (उदाहरणोपपादनभायम)् फ-वतडी। ययलणेन ‘यञता’ इत फः ानोत॥ ‘थानसंाऽयभूतयानिवधौ’ इत वचनान भवत॥ ॥फ॥ (उदाहरणोपपादनभायम)् गोरावम-् गामछत-गयत। ययलणेनाम ‘औतोऽशसोः’ इयावं ानोत॥ ‘थानसंाऽयभूतयानिवधौ’ इत वचनान भवत॥ गोरावम ् (४५३ यासातरदूषणावातकम ्॥११॥) पातजलमहाभायम ् - 488 - ॥*॥ तय दोषो ङौनकारलोपेवेिवधयः॥*॥ (भायम)् तयैतय लणय दोषः॥ (उदाहरणोपपादनभायम)् ङौ नकारलोपः आ चमन् , लोहते चमन्। ययलणेन ‘यच भम’् इत भसंा सा भवत॥ ‘थानसंाऽयभूतयानिवधौ’ इत वचनान ानोत॥ (उदाहरणोपपादनभायम)् इवम-्आशीः। ययलणेन हलतीवं सं भवत। ‘थानसंाऽयभूतयानिवधौ’ इत वचनान ानोत॥ (उदाहरणोपपादनभायम)् इम-् अतृणे। ययलणेन हलत इम् सो भवत । ‘थानसंाऽयभूतयानिवधौ’ इत वचनान ानोत॥ (तटथभायम)् सूं च भयते॥ (साितभायम)् यथायासमेवातु॥ (आेपमारणभायम)् ननु चोतम-्*सतो नमताभावापदसंाऽभावः* तुदघवयोच वतषेधानुपपितरेकयोगलणवापरवीः * इत॥ पातजलमहाभायम ् - 489 - (थमदूषणपरहारभायम)् नैष दोषः। वयय परहारम्॥ (वतीयदूषणपरहारभायम)् इहाप परवीरत-शापरवतषेधेन परवाीघवं भवयत॥ (सूयोजनकथनाधकरणम)् (आेपभायम)् कान पुनरय योगय योजनान?। (४५४ यथायाससूे योजनवातकम्॥१२॥) ॥*॥ योजनमपृतशलोपे नुममामौ गुणवृी दघवेमडानिवधयः॥*॥ (भायम)् अपृतलोपे शलोपे च कृ ते नुम् अमामौ गुणवृी दघवमम् अडाटौ िवधरत योजना॥न (उदाहरणोपपादनभायम)् नुम-्अने ी ते वािजना ी षधथा ता ता पडानाम्॥ अमामौ-हे अनवन् अनवान्॥ गुणः-अधोक्, अले॥ वृः-यमा॥ दघवम-् अने ी ते वािजना ी षधथा, ता ता पडानाम्॥ इम-् अतृणे॥ अडाटौ-अधोक् अले ऐयः औनः॥ पातजलमहाभायम ् - 490 - निवधः-अभनोऽ, अिछनोऽ॥ अपृतशलोपयोः कृ तयोरेते वधयो न ानवु ित। ययलणेन भवित॥ (यायानभायम)् नैतान सित योजनान। थानवावेनायेतान सान॥ (सूावयकताभायम)् न सयित। आदेशः थानवदयुयते। न च लोप आदेशः॥ (यायानसाधकभायम)् लोपोऽयादेशः?॥ कथम?् ॥ आदयते यः स आदेशः, लोपोऽयादयते॥ (लोपऽे यादेशवसाधकभायम)् दोषः खवप या, यद लोपो नादेशः यात्॥ इह ‘अचः परिमन् पूववध’ौ इयेतय योगय भूयठान लोप उदाहरणान, तान न युः॥ (सूारभावयकताभायम)् य तह थानवावो नाित, तदथमयं योगो वतयः॥ व च थानवावो नाित?॥ योऽिवधः॥ (आेपभायम)् कं योजनम?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 491 - (४५५ योजनवातकम॥् १३॥) ॥*॥ योजनं ङौनकारलोपेवेिवधयः॥*॥ (भायम)् ङौनकार लोपेवेिवधयः योजयित॥ ङौनकारलोपतावत-् ‘आ चमन,् ‘लोहते चमन्। थानववा ः। अनिवधौ‘ इत वचनान ानोत। ययलणेन तु यचीत भसंा सा भवत। इवम-् आशीः। थानवावः ‘‘अनिवधौ’’ इत वचनान ानोत। ययलणेन तु हलतीवं सं भवत॥ इम् – अतृणे। थानवावः ‘अनिवधौ’ इत वचनान ानोत। ययलणेन तु हलतीम् सो भवत। (४५६ सूारभदूषणवातकम्॥१४॥) ॥*॥ भसंाङफगोरावेषु च दोषः॥*॥ भसंाङफगोरावेषु च दोषो भवत॥ भसंा- राः पुषो राजपुषः। ययलणेन तु यचीत भसंायां न लोपः ातपदकातय’ इत न लोपो न ानोत। थानवाववनिवधावत वचनान ानोत। ङप-् चायां जाता चा ययलणेनवणतादतीकारः ानोत। थनवाववनिवधावत वचनान ानोत॥ फ- वतडी। ययलणेन तु यञतादकारातादत फः ानोत। थानवाववनिवधावत वचनान ानोत। पातजलमहाभायम ् - 492 - गोरावम-् गामछत गयत। ययलणेन ‘औतोशसोः’ इयावं ानोत थानव भाववनािवधावत वचनान ानोत॥ (सूारभवादभायम)् भसंायां तावन दोषः। आचायवृितापयत- न ययलणेन भसंा भवतीत। यदयम-् ‘न ङसंबुयोः’ इत ङौ तषेधं शाित॥ ङयप, नैवं वायत-े अणतादकारातादत। कथं तह? ॥ अयोऽकार इत॥ फे ऽप। नैवं वायत-े यञतादकारातादत॥ कथं तह? । यञ् योऽकार इत॥ गोरावेऽप। नैवं वायते-अम अचीत। कथं तह? । अयमीत॥ (यायानभायम)् योजनायप तह नैतान सित॥ (दूषणोारभायम)् यतावदुयत-े ङौ नकारलोप इत॥ यत एतयास एव-‘न ङसंबुयोः’ इत॥ (दूषणोारभायम)् पातजलमहाभायम ् - 493 - इवमप। वययेतत*् शास इवे आशासः वौ* इत॥ (दूषणोारभायम)् इिवधरप। हलत नवृतम ्॥ (आेपभायम)् यद हलत नवृत,ं तृणहान अाप ानोत॥ (समाधानभायम)् एवं तह- ‘अच न’ इयनुवतयते॥ (तटथाेपभायम)् न तहदानीमयं योगो वतयः॥ (साितसमाधानभायम)् वतयच॥ कं योजनम?् । ययं गृहवा यदुयते तययलणेन यथा यात्। शदं गृहवा यदुयते तययलणेन मा भूदत॥ कं योजनम?् ॥ शोभना षदोऽय ामणय सुष ामणः, ‘सोमनसी अलोमोषसी’ इयेष वरो मा भूदत॥ ययलोपे ययलणम्॥६२॥ (५७ ययलणनषेधसूम्॥१।१।९॥ आ. १ ४ सू.) न लुमतागय॥१।१।६३॥ पातजलमहाभायम ् - 494 - (यूनतापरहाराधकरणम)् (४५७(१) आेपवातकम्॥) ॥*॥ लुमत तषधे े एकपदवरयोपसंयानम ् ॥*॥ (भायम)् लुमत तषेध एकपदवरयोपसंयानं कतयम्। एकपदवरे च लुमता लतु े ययलण ं न भवतीत। (याेपभायम)् कमवशेषेण?। (याेपसमाधानभायम)् नेयाह॥ (४५७(२) आेपशेषवातकवतीयखडम॥् १॥) ॥*॥ सवामितसलुवरवजम्॥*॥ (भायम)् सववरमामितवरं सलुवरं च वजयवा॥ (उदाहरणोपपादनभायम)् सववर! सवतोमः, सवपृठः ‘सवय सुप’ इयायुदातवं यथा यात्॥ (उदाहरणोपपादनभायम)् आमितवर-सपरागछ, सताऽऽगछत ‘आमितय च’ इयायुतवं यथा यात्॥ (उदाहरणोपपादनभायम)् पातजलमहाभायम ् - 495 - सलुवर! मा ह दाताम,् मा ह धाताम!् ‘ आदः सचोऽयतरयाम’् इयेष वरो यथा यात्॥ (भायम)् कं योजनम?् ॥ (४५८ योजनवातकम.्२॥) ॥*॥ योजनं ञनकलुक वराः॥*॥ (भायम)् ञनकवरा लुक योजयित। गगा वसा वदा उवाः, उीवा वामरजुः। ‘िनत’ इयायुदातवं मा भूदत॥ इह चायः-‘कतः’ इयतोदातवं मा भूदत॥ (४५९ योजनातरवातकम्॥३॥) ॥*॥ पथमथोः सवनामथाने लुक॥*॥ (भायम)् पथमथोः सवनामथाने लुक योजनम्॥ पथयो मथयः, ‘पथमथोः सवनामथाने’ इयेष वरो मा भूदत॥ (४६० आेपवातकम्॥४॥) ॥*॥ अनो रवधौ॥*॥ (भायम)् अनो रवधाने लुमता लुते ययलणं न भवतीत वतयम्॥ अहददात, अहभुत,े ‘रोऽसुप’ इत ययलणेन तषेधो मा भूदत॥ (४६१ आेपवातकम्॥५॥) पातजलमहाभायम ् - 496 - ॥*॥ उतरपदवे चापदादवधौ॥*॥ (भायम)् उतरपदव े चापदादवधौ लुमता लुते ययलणं न भवतीत वतयम्। परमवाच,ा परमवाच,े परमगोदुहा, परमगोदुह,े परमवलहा, परमवलहे। पदयेत ययलणेन कु वादन मा भूविनत॥ अपदादवधावत कमथम?् ॥ दधसेचौ दधसेचः, ‘सापदायोः’ इत तषेधो यथा यात्॥ (आेपभायम)् ययपदादवधावयुयत,े उतरपदाधकारो न कपेत॥ त को दोषः?॥ ‘कण वणलणात’् इयेवमादवधन सयत॥ (आेपबाधकयासातरभायम)् यद पुनः * नलोपादवधौ लुयत*े लुमता लुते ययलणं न भवतीयुयेत॥ (यासातरनराकरणभायम)् नैवं शयम ्। इह ह-राजुकुमाय राजकुमाय इत शाकलं सयेत॥ (यासातरसाधकभायम)् नैष दोषः। यदेतत-् *सत शाकलं न* इत, एतत-् *यये शाकलं न* इत वयाम। (आेपभायम)् यद ‘यये शाकलं न’ इयुयत,े ‘दध अधुना- मधु अधुना’ अाऽप न सयेत॥ पातजलमहाभायम ् - 497 - (नराकरणभायम)् यये शाकलं न भवत॥ कतरिमन?् ॥ यमायः ययो वहत इत॥ (आेपभायम)् इह तह- परमदवा, परमदवे। ‘दव उत’् इयुवं ानोत॥ (वशेषानयुपगमभायम)् अतु तयवशेषेण॥ (आेपमारणभायम)् ननु चोतम-् उतरपदाधकारो न कपेतेत॥ (परहारभायम)् वचनादुतरपदाधकारो भवयत॥ (आेपभायम)् ततह वतयम ्॥ (समाधानभायम)् न वतयम्। अनुवृितः करयते। इदमित-‘‘यमाययवधतदाद ययेऽगम’्’। ‘सुितङतं पदम’ ् यमासुितवधतदाद सुबतं तङतं च॥ ‘नः ये’ नातं ये पदसंं भवत, यमात् यवधतदाद सुबतं च॥ ‘सत च’ सत पूव पदसंं भवत, पातजलमहाभायम ् - 498 - यमािसवधतदाद सुबतं च॥ ‘वादवसवमानथान’े वादवसवनामथाने पूव पदसंं भवत, यमावादवधतदाद सुबतं च॥ ‘यच भम’् यजादयये पूव भं भवत, यमायजादवधतदाद सुबतं च॥ (आेपभायम)् इह तह- परमवाक्। ‘असवनामथान’े इत तषेधः ानोत॥ (समाधानभायम)् अतु तयाः तषेधः-या वादौ पदमत पदसंा। या तु सुबतं पदमत पदसंा सा भवयत॥ (आेपभायम)् सयेयय आसीत-्अनया भवययनया न भवयतीत॥ लुत इदानीं यये यावत एवावधेः वादौ पदमत पदसंा, तावत एवावधेः सुबतं पदमत। अित च ययलणेन सवनामथानपरतेत कृवा ‘तषेधाच बलयांसो भवित’ इत तषेधः ानोत॥ (समाधानवातकम)् ॥*॥ नातषेधात्॥*॥ (भायम)् नायं सयतषेधः-सवनामथाने नेत॥ कं तह?॥ पयुदासोऽयम-्यदयसवनामथानादत। सवनामथाने अयापारः। यद के नचानोत तेन भवयत। पूवण च ानोत॥ पातजलमहाभायम ् - 499 - (समाधानातरवातकम)् ॥*॥ अातेवा॥*॥ (भायम)् अथवा-अनतरा या ाितः सा तषयते॥ कु त एतत?् । अनतरय वधवा भवत तषेधो वेत। पूवा ाितरतषा तया भवयत॥ (आेपभायम)् ननु चेयं ाितः पूवा ाितं बाधते॥ (समाधानभायम)् नोसहते तषा सती बाधतुम ्॥ (आेपभायम)् ययेवं, परमवाचौ परमवाच इत ‘सुितङतं पदम’ ् इत पदसंा ानोत॥ (समाधानभायम)् एवं तह योगवभागः करयत-े ‘वादष’ु पूव पदसं ं भवत। ततः-‘सवनामथाने अयच’ पूव पदसं ं भवत॥ ततो-‘भम’् भसंं भवत यजादावसवनामथान इत॥ (आेपभायम)् यद तह- सावप पदं भवत, एचः लुतवकारे पदातहणं चोदययत, इह मा भूत-् भं करोष गौरत। तिमन् यमाणेऽप ानोत॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 500 - वायपदयोरययेयेवं तत्॥ (आपे भायम)् इह तह- दधसेचौ-दधसेचः इत ‘सापदायोः’ इत पदादलणः षवतषेधो न ानोत॥ (समाधानभायम)् मा भूदेवम-्पदयादः पदादः, पदादेनत॥ कथं तह? ॥ पदादादः पदादः, पदादेनयेवं भवयत॥ (आेपभायम)् नैवं शयम ्। इहाप सयेत-ऋु-वाु-वु-कुमारषु कशोरिवत॥ (समाधानभायम)् सातषेधो ापकः-वादषु पदवेन येषां पदसंा, न तेयः तषेधो भवतीत॥ (आेपभायम)् इह तह- ‘बहु सेचौ, बहु सेचः’ बहु जयं ययः॥ अ पदादादः पदादः, पदादेनयुयमानेऽप न सयत॥ (वातकयासातरेण समाधानभायम)् एवं तह- (वातकयासभायम)् ॥*॥ उतरपदवे च पदादवधौ॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 501 - लुमता लुते ‘ययलणं भवत’ इत वयाम। तिनयमाथ भवयत-पदादवधावेव, न पदातवधावत॥ (आेपभायम)् कथ-ं बहु सचे ौ बहु सेचः इत? (४६२ समाधानवातकम्॥६॥) ॥*॥ बहुपूवय च॥*॥ (भायम)् बहुपूवय च पदादवधावेव, न पदातवधावत॥ (४६३ आेपवातकम्॥७॥) ॥*॥ ववेऽयय॥*॥ (भायम)् ववेऽयय लुमता लुते ययलणं न भवतीत वतयम्॥ वका ् च क् च वक् च वावचम्। (आेपभायम)् इहाभूविनत ययलणेन जुभावः ानोत॥ (४६४ समाधानवातकम्॥८॥) ॥*॥ सच जुसोऽसग आकारकरणात्॥*॥ (भायम)् सच सिनमतय जुसोऽसगः॥ पातजलमहाभायम ् - 502 - कं कारणम?् ॥ ‘आकारकरणात’्। ‘आतः’ इयेतिनयमाथ भवयत-आत एव च सलुगतात,् नायमािसलुगतादत॥ (आेपभायम)् इह-इत युमपुो ददात, इयमपुो ददातीय ययलणेन युमदमदोः ‘षठचतुथवतीयाथयोवानावौ’ इत वानादयः ानुवित। (४६५ समाधानवातकम्॥९॥) ॥*॥ युमदमदोः थहणात्॥*॥ (भायम)् थहणं त यते, तयमाणवभितवशेषणं वायते॥ (समाधानबाधकभायम)् अययथहणय योजनम्॥ कम?् ॥ सवभितकय वानावादयो यथा युरत॥ (समाधानसाधकभायम)् नैतदित योजनम्। पदयेत वतते। वभयतं च पदम्। ताऽतरेणाप थहणं सवभितकयैव भवयत॥ (समाधानबाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 503 - भवेिसम-् य वभयतं पदम्। य तु खलु वभतौ पदं त न सयत-ामो वां दयत,े जनपदो वां दयत,े ामो नौ दयत,े जनपदो नौ दयते॥ (समाधानसाधकभायम)् सवहणमप कृतमनुवतते। तेन सवभितकयैव भवयत॥ (आेपभायम)् इह- चुकामं याजयांचकारेत ‘तङत’ इत तय च नघाततमाचानघातः ानोत॥ (४६६ समाधानवातकम्॥१०॥) ॥*॥ आम ललोपातय चानघाततमाच नघातः॥*॥ (भायम)् आम ललोपातय चानघातः, तमाच नघातः सो भवयत॥ (अगपदवायाथनपणाधकरणम)् (४६७ आेपवातकम्॥११॥) ॥*॥ अगाधकार इटो वधतषेधौ॥*॥ (भायम)् अगाधकारे इटो वधतषेधौ न सयतः॥ िजगमष, संववृस। अगयेतीटो वधतषेधौ न ानुतः॥ (४६८ आेपवातकम्॥१२॥) ॥*॥ मेदघवं च॥*॥ (नभायम)् पातजलमहाभायम ् - 504 - कं च?॥ (एकदेशसमाधानभायम)् इटच वधतषेधौ। (साितभायम)् नेयाह। अदेशेऽयं चः पठतः। मेच दघवम्। उाम संामेत॥ (अगाधकारपरवदूषणोपसंहारभायम)् इह कं चदगाधकारे लुमता लुते ययलण े भवत, कं चचाय न भवत॥ (यासातरेण दूषणोाराधकरणम)् यद पुनः- (४६९ यासातरसाधकभायम)् ॥*॥ न लुमता तिमन्॥*॥ इयुयेत॥ (आेपभायम)् अथ न ‘न लुमता तिमन’् इयुयमाने कं समेतवत-इटो वधतषेधौ, मेदघवं च॥ (समाधानभायम)् बाढं सम्। न इटो वधतषेधौ परमैपदेिवयुयते॥ कथं तह? ॥ सकारादावत। तवशेषणं परमैपदहणम्। न खवप मेदघवं परमैपदेिवयुयते॥ पातजलमहाभायम ् - 505 - कथं तह? ॥ शतीत। तवशेषणं परमैपदहणम्॥ (४७० आेपवातकम्॥१४॥) ॥*॥ न लुमता तिमिनत चेनणङादेशातलोपे॥*॥ (भायम)् न लुमता तिमिनत चेनणङादेशातलोपे न सयित॥ अवध भवता दयुः। अगाय भवता ामः। अयगाय भवताऽनुवाकः। तलोपे कृते लुङत हनणङादेशा न ानुवित॥ (समाधानभायम)् नैष दोषः। न लुङत हनणङादेशा उयते॥ कं तह?॥ आधधातुक इत। तवशेषणं लुहणम्॥ (आेपभायम)् इह च- सवतोमः, सवपृटः, ‘सवय सुप’ इयायुदातवं न ानोत॥ (एकदेशसमाधानभायम)् तचाप वतयम्॥ (साितसमाधानभायम)् न वतयम्। ‘न लुमतागय’ इयेव सम्। कथम?् ॥ न लुमता लुतेऽगाधकारः तनदयत॥े पातजलमहाभायम ् - 506 - कं तह?॥ योऽसौ लुमता लुयते तिमन् यदगं तय यकाय तन भवत॥ (आेपभायम)् एवमप-सववरो न सयत॥ (समाधानभायम)् कतयोऽ यनः। न लुमतागय॥६३॥ (५८ उपधासंासूम्॥१।१।९ आ. ५ सू.॥) अलोऽयापूव उपधा॥१।१।६५॥ (अल इयय पचयतवनणयाधकरणम)् (आेपभायम)् कमदमहणमयवशेषणम?् ॥ (इटापितभायम)् एवं भवतुमहत॥ (आेपभायम)् ॥*॥ उपधासंायामहणमयनदशचेसंघाततषेधः॥१॥*॥ (भायम)् उपधासंायामहणमयनदशचेसंघातय तषेधो वतयः॥ संघातयोपधासंा ानोत॥ त को दोषः?। ‘शास इदहलोः’ शटः, शटवान्। संघातयेवं ानोत॥ पातजलमहाभायम ् - 507 - (थमातपायुपगमभायम)् यद पुनरलयादयुयते॥ (थमातपे दूषणभायम)् एवमययोऽवशेषतो भवत॥ त को दोषः?॥ संघातादप पूवयोपधासंा सयेत॥ त को दोषः?॥ ‘शास इदहलोः’ शटः, शटवान्। शकारयेवं सयेत॥ सूं च भयते॥ (सातभायम)् यथायासमेवातु॥ (आेपमारणभायम)् ननु चोतम-्*उपधासंायामहणमयनदशचेत् संघाततषेध*ः इत॥ (परहारभायम)् नैष दोषः॥ (४७२ समाधानवातकम्॥२॥) ॥*॥ अयवानािसम्॥*॥ (भायम)् समेतत्॥ पातजलमहाभायम ् - 508 - कथम?् ॥ अलोऽयय वधयो भवतीययय भवयत॥ (४७३ समाधानबाधकवातकम्॥३॥) ॥अयवानात् समत चेनानथकेऽलोऽयवधरनयासवकारे॥ (भायम)् अयवानात् समत चेत्। तन॥ कं कारणम?् ॥ ‘नानथकेऽलोऽयवधरनयासवकारे’॥ अनथकेऽलोयवधनयेषा परभाषा कतया॥ कमवशेषेण?॥ नेयाह। अनयासवकारे-अयासवकारान् वजयवा। ‘भृञामत’ ् ‘अित पपयच’ इत॥ (योजनिजासाभायम)् कायेतयाः परभाषायाः योजनान?। (४७४ परभाषायोजनवातकम्॥४॥) ॥*॥ योजनमयतानुकरणयात इतौ॥*॥ ‘अयतानुकरणयात इतौ’ इययय ानोत। अनथकेऽलोयवधन न भवतीत न दोषो भवत॥ (योजननराकरणभायम)् पातजलमहाभायम ् - 509 - नैतदित योजनम्। आचायवृितापयत-नायय परपं भवतीत। यदयम-् ‘नाेडतयायय तु वा’ इयाह॥ (४७५ योजनवातकम्॥५॥) ॥*॥४७५ वसोरेावयासलोपच॥*॥ (भायम)् वसोरेावयासलोपचेययय ानोत। अनथकेऽलोऽयवधनत न दोषो भवत॥ (योजननराकरणभायम)् एतदप नाित योजनम्। पुनलपवचनसामयासवय भवयत॥ (नराकरणयुयतरकै देशभायम)् अथवा-शलोपः करयते। स ‘शसवय’ इत सवादेशो भवयत॥ (आेपभायम)् स तह शकारः कतयः॥ (समाधानभायम)् न कतयः॥ यते यास एव वशकारको नदशः’-वसोरेावयासलोपच’ इत॥ (४७६ योजनवातकम्॥६॥) ॥*॥ आप लोपोऽकोऽनच॥*॥ (यासातरवशकानराकरणभायम)् तठत सूम ् अयथा यायायते॥ (वातकयायाभायम)् पातजलमहाभायम ् - 510 - आप हल लोप इययय ानोत। अनथकेऽलोऽयवधनत न दोषो भवत॥ (योजननराकरणभायम)् एतदप नाित योजनम्। अन एव लोपं वयाम॥ (गौरवाेपभायम)् तदनो हणं कतयम?् ॥ (गौरवनराकरणभायम)् न कतयम्। कृतमनुवतते। व कृ तम?् । ‘अनायकः’ इत॥ (अनुवृितबाधकभायम) ् तवै थमानदटम,् षठनदटेन चेहाथः॥ (अनुवृितसाधकभायम)् हलयेषा सतमी अिनत थमायाः षठं कपययत-‘तिमिनत नदटे पूवय’ इत॥ (४७७ योजनवातकम्॥७॥) ॥*॥ अ लोपोऽयासय॥*॥ (भायम)् अयय ानोत। ‘नानथकेऽलोऽयवधः’ इत न दोषो भवत। (योजननराकरणभायम)् पातजलमहाभायम ् - 511 - एतदप नाित योजनम्। अ हणसामयासवय भवयत॥ (योजनसाधकभायम)् अयनदहणय योजनम ्। कम?् । सनधकारोऽपेयते। इह मा भूत-्दधौ ददौ॥ (योजनबाधकभायम)् अतरेणायहणं सनधकारमपेयामहे॥ (योजनसाधकभायम)् संतह सकारादरपेयत-े सन सकारादावत। इह मा भूत-्िजापयषतीत॥ (योजनबाधकभायम)् अतरेणायहणं सनं सकारादमपेयामहे॥ (योजनसाधकभायम)् कृ तयतयपेयत-े एतासां कृ तीनां लोपो यथा यात्। इह मा भूत-्पपत, ययत॥ (योजनबाधकभायम)् अतरेणायहणमेताः कृतीरपेयामहे॥ (योजनसाधकभायम)् वषयतयपेयत-े ‘मुचोऽकमकय गुणो वा’ इत। इह मा भूत-्मुमुत गामत॥ (योजनबाधकभायम)् अतरेणायहणमेतं वषयमपेयामहे॥ पातजलमहाभायम ् - 512 - कथम?् ॥ अकमकयेयुयत,े तेन यैवायं मुचरकमकतैव भवयत॥ तमानाथऽनया परभाषया- नानथकेऽलोऽयवधरत॥ (४७८ यासातरवातकम्॥८॥) ॥*॥ अलोऽयात् पूवऽलुपधेत वा॥*॥ (भायम)् अथवा यतमेव पठतयम-्अलोऽयापूवऽलुपधासंो भवतीत॥ (आेपभायम)् ततह वतयम?् ॥ (परहारभायम)् न वतयम?् ॥ (४७९ समाधानवातकम्॥९॥) ॥*॥ अवचनालोकवानात् सम्॥*॥ (भायम)् अतरेणाप वचनं लोकवानात् समेतत्॥ तयथ-ालोके -अमीषां ामणानामयापूव आनीयतामयुते यथाजातीयकोऽयतथाजातीयकोऽयापूव आनीयते। अलोऽयापूव उपधा॥६५॥ (५९-६० परभाषासूे॥१।१।९ आ. ६-७॥ सू.॥) तिमिनत नदटे पूवय ॥१।१।६६॥ पातजलमहाभायम ् - 513 - तमादयुतरय॥१।१।६७॥ (उदाहरणनपणाधकरणम)् (आेपभायम)् कमुदाहरणम?् ॥ (समाधानभायम)् इह तावत-् ‘तिमिनत नदटे पूवय’ इत ‘इको यणच’, दय-मव॥ इह ‘तमादयुतरय’ इत-‘वयतपसगयोऽप ईत’् वीपमतरपं-समीपम्॥ (समाधानबाधकभायम)् अयथाजातीयकेन शदेन नदशः यते, अयथाजातीयक उदायते॥ (याेपभायम)् कं तयुदाहरणम्॥? (याेपसमाधानभायम)् इह तावत-् ‘तिमिनत नदटे पूवय’ इत-‘तिमनण च युमाकामाकौ’ इत॥ ‘तमादयुतरय’ इत-‘तमाछसो नः पुंस’ इत॥ (साितभायम)् इदं चायुदाहरणम-्‘इको यणच’, यतपसगयोऽप ई’ इत॥ कथम?् ॥ सवनानाऽयं नदशः यते। सवनाम च सामायवाची। त सामाये नदटे वशेषा अयुदाहरणान भवित॥ पातजलमहाभायम ् - 514 - (आेपभायम)् कं पुनः सामायम,् को वशेषः?॥ (समाधानभायम)् गौः सामायम्। कृणो वशेषः॥ (आेपभायम)् न तहदानीं कृ णः सामायम,् गौवशेषो भवत?॥ (समाधानभायम)् भवत॥ (आेपभायम)् (समाधानभायम)् यद तह सामायमप वशेषः, वशेषोऽप सामायम,् सामायवशेषौ न कपेते॥ (समाधानभायम)् कपेते च॥ कथम?् ॥ ववातः?॥ यदाऽय गौः सामायेन ववतो भवत कृ णो वशेषवेन, तदा गौः सामायम ् कृ णो वशेषः। यदाऽय कृणः सामायेन ववतो भवत गौवशेषवेन ववतः, तदा कृणः सामायम,् गौवशेषः। (टातातरभायम)् पातजलमहाभायम ् - 515 - अपर आह-‘कपेते च’ कथम?् ॥ पतापुवत्। तयथ-ास एव किचत पता भवत, किचत पुो भवत। एवमहाप स एव किचत सामायं, किचत वशेषः। एते खवप नैदशकानां वाततरका भवित, ये सवनाना नदशाः यते। एतैह बहुतरकं यायते। (आेपभायम)् अथ कमथमुपसगण नदशः यत?े ॥ (समाधानभायम)् शदे सतया नदटे पूवय काय यथा यात्॥ अथ मा भूत-्जनपदे, अतशायन इत॥ (आेपभायम)् कं गतमेतदुपसगण , आहोिवछदाधयादथाधयम्॥ (समाधानभायम)् गतमयाह॥ कथम?् ॥ नरयं बहभावे वतते। तयथा-नातो देशा-नदशः, बहदश इत गयते। शदच शदाबहभूतः अथऽबहभतू ः॥ (आेपभायम)् अथ नदटहणं कमथम?् । (४८० समाधानवातकम्॥१॥) पातजलमहाभायम ् - 516 - ॥*॥ नदटहणमानतयाथम्॥*॥ (भायम)् नदटहणं यते। आनतयमाे आनतयाथम्। आनतयमाेकाय यथा यात-् ‘इको यणच’ दय-मव। इह मा भूत-्समधौ समधः, षदौ-षदः॥ (सूय नयमाथताधकरणम)् (आेपभायम)् कमथ पुनरदमुयत?े ॥ (४८१ समाधानवातकम्॥२॥) ॥*॥ तिमँतमादत पूवतरयोयगावशेषािनयमाथ वचनं दयुदकं पचयोदनम्॥*॥ (भायम)् तिमंतमादत पूवतरयोयगयोरवशेषािनयमाथऽयमारभः। ामे देवदतः, पूवः पर इत संदेहः। ामाेवदतः, पूवः पर इत संदेहः। एवमहाप-दयुदकम्। पचयोदनम ्॥ ‘इको यणच’ इत-उभावकौ, उभावचौ। अच पूवय, अच परयेत संदेहः। ‘तङतङः’ इत-अतङः पूवय, अतङः परयेत संदेहः॥ इयते चाच पूवय या, अतङच परयेत॥ तचातरेण वचनं न सयतीत। नयमाथ वचनम् एवमथमदमुयते॥ (काकु भायम)् अित योजनमेतत?् ॥ (समाधानभायम)् कं तहत?॥ पातजलमहाभायम ् - 517 - (उभयनदशे पचमीनदशबलयवाधकरणम)् (आेपभायम)् अथ योभयं नदयत,े कं त पूवय काय भवत। आहोिवत् परयेत?॥ (४८२ समाधानवातकम्॥३॥) ॥*॥ उभयनदशे वतषेधापचमीनदशः॥*॥ (भायम)् उभयनदशे वतषेधापचमीनदशो भवयत॥ (भायम)् कं योजनम?् ॥ (४८३ योजनवातकम्॥४॥) ॥*॥ योजनमतो लसावधातुकानुदातवे॥*॥ (भायम)् वयत-*तायादयोऽनुदातवे सतमीनदशोऽयतसजथः*(भा.६/१/१७०) इत। तिमन् यमाणे तायादयः परय लसावधातुकय, लसावधातुके परततायादनामत संदेहः॥ तायादयः परय लसावधातुकय॥ (४८४ योजनवातकम्॥५॥) ॥*॥ बहोरठादनामादलोपे॥*॥ (भायम)् बहोतरेषामठेटेमेयसाम,् इठेमेयःसु परतो बहोरत संदेहः॥ बहोतरेषामठेमेयसाम्॥ पातजलमहाभायम ् - 518 - (४८५ योजनवातकम॥् ६॥) ॥*॥ गोतो णत्॥*॥ गोतः परय सवनामथानय, सवनामथाने परतो गोत इत संदेहः॥ गोतः परय सवनामथानय॥ (४८६ योजनवातकम॥् ७॥) ॥*॥ दादयः सावधातुके॥*॥ (भायम)् दादयः परय सावधातुकय, सावधातुके परतो दादनामत संदेहः॥ दादयः परय सावधातुकय॥ (४८७ योजनवातकम्॥८॥) ॥*॥ आने मुगीदासः॥*॥ (भायम)् आस उतरयानय, आने परत आस इत संदेहः॥ आस उतरयानय॥ (४८८ योजनवातकम॥् ९॥) ॥*॥ आम सवनानः सु॥*॥ (भायम)् सवनान उतरयामः, आम परतः सवनान इत संदेहः॥ सवनान उतरयामः॥ (४८९ योजनवातकम॥् १०॥) ॥*॥ घेङयाण् नयाः॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 519 - (भायम)् नया उतरेषां ङताम,् ङसु परतो नया इत संदेहः॥ नया उतरेषां ङताम्॥ (४९० योजनवातकम्॥११॥) ॥*॥ याडापः॥*॥ (भायम)् आप उतरय ङतः, ङत परत आप इत संदेहः॥ आप उतरय ङतः॥ (४९१ योजनवातकम॥् १२॥) ॥*॥ ङमो वादच ङमुण् नयम्॥*॥ ङम उतरयाऽचः, अच परतो ङमः इत संदेहः॥ ङम उतरयाचः॥ (४९२ समाधानहेवनुपपितवातकम्॥१३॥) ॥*॥ वभितवशेषनदशानवकाशवादवतषेधः॥*॥ (भायम)् वभितवशेषनदशयानवकाशवादयुतोऽयं वतषेधः। सवैवा कृतसामया सतमी, अकृतसामया पचमीत कृवा पचमीनदशो भवयत॥ (४९३ एकदेशसमाधानवातक म्॥१४॥) ॥*॥ यथाथ वा षठनदशः॥*॥ (भायम)् यथाथ वा षठनदशः कतयः। य पूवय कायमयते त पूवय षठ कतया। य परय कायमयते त परय षठ कतया॥ पातजलमहाभायम ् - 520 - (आेपभायम)् स तह तथा नदशः कतयः॥ (आेपनरासकै देशभायम)् न कतयः। अनेनैव लृितभवयत-तिमिनत नदटे पूवय षठ, तमादयुतरय षठत॥ (आेपभायम)् ततह षठहणं कतयम्॥ (समाधानभायम)् न कतयम्। कृतमनुवतते॥ व कृ तम?् । ‘षठ थानेयोगा’ इत॥ (४९४ कपकपे दूषणवातकम॥् १५॥) ॥*॥ कपकमत चेिनयमाभावः॥*॥ (भायम)् कपकमत चेिनयमयाभावः। उतं चैतत-् नयमाथऽयमारभ इत॥ (दूषणातरभायम)् ययवधौ खवप पचयः किपकाः युः॥ त को दोषः?॥ पातजलमहाभायम ् - 521 - ‘गुितिकयः सन’् गुितिकय इयेषा पचमी सिनत थमायाः षठं कपयेत-् ‘तमादयुतरय’ इत॥ (दूषणातरबाधकभायम)् अतु। न किचदय आदेशः तनदयते। ताऽतयतः सनः सनेव भवयत॥ (दूषणातरसाधकभायम)् नैवं शयम् । इसं ान कपेत॥ उपदेश इतीसंोयते॥ (४९५ कपकपे आेपातरवातकम्॥१६॥) ॥*॥ कृतवकारायवथा च॥*॥ (भायम)् कृतवकारयोच यवथा न कपते। ‘इको यणच’ अचीयेषा सतमी यणत थमायाः षठं कपयेत-् ‘तिमिनत नदटे पूवय’ इत॥ (४९६ कपकपे आेपातरवातकम॥् १७॥) ॥*॥ सतमीपचयोच भावादुभय षठलृिततोभयकायसगः॥*॥ (भायम)् सतमीपचयोच भावादुभयैव षठ ानोत। तायादय इयेषा पचमी लसावधातुक इययाः सतयाः षठं कपयेत-् ‘तमादयुतरय’ इत। तथा लसावधातुक इयेषा सतमी तायादय इत पचयाः षठं कपयेत-् ‘तिमिनत नदटे पूवय’ इत॥ त को दोषः?॥ तोभयकायसगः॥ पातजलमहाभायम ् - 522 - त उभयोः काय ानोत॥ (करणकपे दूषणोारभायम)् नैष दोषः। यतावदुयत-े *कपकमत चेिनयमाभावः* इत। मा भूिनयमः॥ सतमीनदटे पूवय षठ कयते, पचमीनदटे परय। यावता सतमीनदटे पूवय षठ कयत,े पचमीनदटे परय। नोसहते सतमीनदटे परय काय भवत,ुं नाप पचमीनदटे पूवय॥ (आेपबाधकभायम)् यदयुयत-े ‘ययवधौ पचयः किपकाः युः’ इत॥ सतु किपकाः॥ (आेपमारणभायम)् ननु चोतम-्‘गुितिकयः सन’् इयेषा पचमी सिनत थमायाः षठं कपयेत-् ’तमादयुतरय’ इत॥ (परहारमारणभायम)् परतमेतत-् न किचदय आदेशः तनदयते। तातयतः सनः सनेव भवयत-इत॥ (परहारबाधकभायम)् ननु चोतम-्नैवं शयमसंा न कपेत। उपदेश इत इसंोयत-े इत॥ (परहारबाधानुपपितभायम)् यादेष दोषो यदसंा आदेशं तीेत। त खलु कृतायामसंायां लोपे च कृते आदेशो भवयत। उपदेश इत हसंोयते॥ (परहारातरभायम)् पातजलमहाभायम ् - 523 - अथवा नानुपने सन लृ या भवतयम्। यदा चोपनः सन, ् तदा कृ तसामया पचमीत कृवा लृितन भवयत॥ (आेपातरबाधकभायम)् यदयुयत-े *कृ तवकारायवथा च *-इत॥ अाप कृतौ षठ इक इत, वकृतौ थमा यणत। य च नाम सौी षठ नाित, त लृया भवतयम्॥ (परहारातरभायम)् अथवाऽतु तावदको यणत य नाम सौी षठ॥ यद चेदानीमचीयेषा सतमी यणत थमायाः षठ कपयेत-् ‘तिमिनत नदटे पूवय’ इत॥ अतु न किचदय आदेशः तनदयते। ताऽऽतयतो यणो यणेव भवयत॥ (आेपातरबाधकभायम)् यदयुयत-े *सतमीपचयोच भावादुभय षठलृिततोभयकायसगः*- इत॥ नैष दोषः॥ आचायवृितापयत-‘नोभे युगपकिपके भवतः’ इत॥ यदयम् ‘एकः पूवपरयोः’ इत पूवपरहणं करोत॥ तिमिनत नदटे पूवय॥ तमादयुतरय॥६७॥ (६१ संासूम्॥१।१।९ आ.।८ मं सू.॥) वं पं शदयाशदसंा॥१।१।६८॥ (अथवपरभाषासाधनाधकरणम)् (आेपभायम)् पातजलमहाभायम ् - 524 - पहणं कमथम्। न ‘वं शदयाशदसंा’ भवतीयेव पं शदय संा भवयत। न ययवं शदयाययदतो पात?् ॥ (समाधानभायम)् एवं तह से सत यूपहणं करोत तापययाचायः-अययूपावं शदयेत॥ कं पुनतत?् ॥ अथः॥ कमेतय ापने योजनम?् ॥ ‘अथवहणे नानथकय’ इयेषा परभाषा न कतया भवत॥
(सूयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् कमथ पुनरदमुयत?े । (४९७ समाधानवातकम्॥१॥) ॥*॥ शदेनाथगतेरथ काययासंभवात् तवाचनः संातषेधाथ वं पवचनम ् ॥*॥ (भायम)् शदेनोचारतेनाथ गयत-े गामानय दयशानेत, अथ आनीयते अथच भुयते। अथ काययासंभवा, इह च याकरणे अथ काययासंभवः‘-अनेढग’् इत न शयतेऽगारेयः परो ढक् कतुम्। शदेनाथगतेरथ काययासंभवा यावततवाचनः शदातावयः सवयः पातजलमहाभायम ् - 525 - उपितः ानोत। इयते च-तमादेव यादत। तचातरेण यनं न सयतीत तवाचनः संातषेधाथ वंपवचनम्। एवमथमदमुयते॥ (४९८ समाधाननराकरणवातकम्॥) ॥*॥ न वा शदपूवको यथ संययतमादथ नवृितः॥*॥ (भायम)् न वा एतयोजनमित॥ कं कारणम?् ॥ शदपूवको यथ संययः। आतच शदपूवकः। योऽप यसावाहूयते नाना। नाम च यदानेन नोपलधं भवत, तदा पृछत-‘कं भवानाह’ इत, शदपूवकचाय संययः।॥ इह च याकरणे शदे कायय संभवः, अथऽसंभवः। तमादथनवृितः। तमादथय नवृितभवयत॥ (योजनभायम)् इदं तह योजनम-्अशदसंेत वयामीत। इह मा भूत-्‘दाधा वदाप’् ‘तरतमपौ घः’ इत॥ (४९९ योजननराकरणवातकम्॥३॥) ॥*॥ शदसंातषेधानथयं वचनामायात्॥*॥ (भायम)् शदसंायाः तषेधोऽनथकः॥ शदसंायां वपवधः कमान भवत?॥ वचनामायात्। शदसंावचनसामायात्॥ (योजनसाधकभायम)् पातजलमहाभायम ् - 526 - ननु च वचनामायात् सं नां संययः यात,् वपहणाच संायाः॥ (योजनबाधकभायम)् एतदप नाित योजनम्। आचायवृितापयत-शदसंायां न वपवधभवतीत। यदयम-् ‘णाता ष’ इत षकारातायाः संयायाः षसंां शाित। इतरथा ह वचनामायाच नकारातायाः सं यायाः संययः यात,् वपहणाच षकारातायाः॥ (योजनसाधकभायम)् नैतदित ापकम्। न ह षकाराता संाित॥ का तह? डकाराता॥ (योजनबाधकभायम)् असं जवम्। तयासवात् षकाराता॥ (योजनभायम)् मायथ तहदं वतयम् ॥ म, े ऋच, यजुषीत यदु यत,े तमशदे, ऋशदे, यजुःशदे च मा भूत्॥ (५०० योजननराकरणवातकम्॥४॥) ॥*॥ मायथमत चेछासामयादथगतेः सम्॥*॥ (भायम)् मायथमत चेत्। तन॥ कं कारणम?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 527 - शाय सामयादथय गतभवयत। मे ऋच यजुषीत यदु यत,े मशदे, ऋशदे यजुःशदे च तय कायय संभवो नातीत कृवा मादसहचरतो योऽथतय गतभवयत, साहचयात्॥ (यूनतानराकरणाधकरणम)् (५०१ आेपवातकम्॥५॥) ॥*॥ सतवशेषाणां वृायथम्॥*॥ (भायम)् सिनदशः कतयः। ततो वतयम-् ‘तवशेषाणां हणं भवत’ इत॥ कं योजनम?् ॥ वृायथम्। ‘वभाषा वृमृग-’ इत-लयोधं लयोधाः॥ (५०२ आेपवातकम॥् ६॥) ॥*॥ पपयायवचनय च वायथम्॥*॥ (भायम)् पिनदशः कतयः। ततो वतयम-् पयायवचनय, च तवशषे ाणां च हणं भवत वय च पयेत॥ कं योजनम?् ॥ वायथम्। ‘वे पुषः’ वपोषं पुयत। रैपोषम्। धनपोषम्। अवपोषम्। गोपोषम ्॥ (५०६ आेपवातकम्॥७॥) ॥*॥िजपयायवचनयैव राजायथम ्॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 528 - (भायम)् िजिनदशः कतयः। ततो वतयम ् पयायवचनयैव हणं भवत। कं योजनम?् ॥ राजायथ। ‘सभा राजाऽमनुयपूवा’-इनसभम,् ईवरसभम्॥ तयैव न भवत-राजसभा॥ तवशेषाणां च न भवत-पुयमसभा, चगुतसभा॥ (५०४ आेपवातकम॥् ८॥) ॥*॥ झतय च तवशेषाणां च मयायथम्॥*॥ (भायम)् झिनदशः कतयः। ततो वतयम-् तय च हणं भवत तवशेषाणां चेत॥ कं योजनम?् ॥ मयायथम?् ॥ ‘पमयमृगान् हित’-मािसकः॥ तवशेषाणाम-्शाफरकः। शाकु लकः। पयायवचनानां न भवत-अिजमान् हित, अनमषान् हतीत॥ अयैकय पयायवचनयेयत-े मीनान् हित मैनकः॥ वं पं शदयाशदसंा॥६८॥ (६२-हणकशाम्॥१।१।९आ. मं.सू.॥) ६२-अणुदसवणय चाययः॥६९॥ (भायमानेनेत परभाषाापनाधकरणम)् (िजासाभायम)् अयय इत कमथम?् ॥ पातजलमहाभायम ् - 529 - (समाधानभायम)् ‘सनाशंसभ उः’ ‘अ सांतके॥’ (आेपभायम)् अयपमदमुयत-े अयय इत। ‘अययादेशटिकिमतः’ इत वतयम्॥ यय-े उदातम्॥ आदेश-े‘इदम् इश’ ् इतः, इह॥ टत-लवता, लवतुम्। कत-बभवू । मत-हे अनवन्॥ (टहणवैययसाधकभायम)् टतः परहारः-आचायवृितापयत-‘न टता सवणानां हणं भवत’ इत। यदयम-् ‘होऽलट दघवं शाित॥ (ापकवनराकरणभायम)् नैतदित ापकम्। नयमाथमेतत् यात-् होऽलट दघ एवेत॥ (ापकातरभायम)् यतह ‘वृतो वा ’ इत वभाषां शाित॥ (यौगकवे पयुदासवयै यभायम)् सवषामेष परहारः-‘भायमानेन सवणानां हणं न’ इयेवं भवयत॥ (संापरवेऽप पयुदासवयै यभायम)् यये भूयान् परहारः-अनभधानाययः सवणान ् न हयत। यान् ह ययः सवणान् गृणीया न तैरथयाभधानं यात्। अनभधानान भवयत॥ (योजनभायम)् पातजलमहाभायम ् - 530 - इदं तह योजनम-्इह के चतीयत,े के चयायते। वाः तीयत,े दघाः यायते। यावच ूत-े यायमानेन सवणानां हणं नेत, तावदयय इत॥ (आेपभायम)् कं पुनदघः सवणहणेन गृ णीयात?् ॥ (योजनसाधकभायम)् वम्॥ (योजननराकरणभायम)् यनाधयान हयत॥ (योजनसाधकभायम)् लुतं तह गृणीयात्॥ (योजननराकरणभायम)् अनवान हयत॥ (सातयोजनभायम)् एवं तह से सत य ‘अययः’ इत तषेधं शाित, तापययाचाय-भवयेषा परभाषा-‘भायमानेन सवणानां हणं न’ इत॥ (अहणयोजनाधकरणम)् (आेपभायम)् कमथ पुनरदमुयत?े (५०५ समाधानवातकम्॥१॥) पातजलमहाभायम ् - 531 - ॥*॥ अण् सवणयेत वरानुनासयकालभेदात्॥*॥ (भायम)् अण् सवणये युयते। वरभेदादानुनासयभेदात् कालभेदाचाण ् सवणान गृणीया। इयते च हणं यादत। तचातरेण यनं न सयतीयेवमथमदमुयते। (भायम)् अित योजनमेतत्॥ कं तहत?॥ (५०६ आेपवातकम्॥२॥) ॥*॥ त याहारहणे सवणाहणमनुपदेशात्॥*॥ (भायम)् त याहारहणे सवणानां हणं न ानोत-‘अकः सवण दघः’ इत॥ कं कारणम?् ॥ अनुपदेशात्। यथाजातीयकानां संा कृ ता तथजा ातीयकानां संयायका या। वानां च यते वानामेव संयायका या, दघानां न यात्॥ (आेपबाधकभायम)् ननु च वाः तीयमाना दघान् संयायययित॥ (५०७ आेपसाधकवातकम॥् ३॥) ॥*॥ वसंययादत चेदुचायमाणशदसंयायकवाछदयावचनम्॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 532 - वसंययादत चेदुचायमाणः शदः संययको भवत, न संतीयमानः। तयथा-ऋगयुते संपाठमां गयते, नाया अथ गयते॥ (समाधानभायम)् एवं तह वणपाठ एवोपदेशः करयते॥ (५०८ (१) समाधानबाधकवातकथमखडम्॥) ॥*॥ वणपाठ उपदेश इत चेदवरकालवात् परभाषाया अनुपदेशः॥*॥ (भायम)् वणपाठ उपदेश इत चेदवरकालवात् परभाषाया अनुपदेशः॥ (आेपभायम)् कं परा सूात् यत इयतोऽवरकाल?ा । (समाधानभायम)् नेयाह। सवथाऽवरकालैव। वणानामुपदेशतावत्। उपदेशोतरकालेसंा। इसंोतरकाल ‘आदरयेन संहेता’ इत याहारः। याहारोतरकाला सवणसंा॥ सवणसंोतरकालम ् ‘अणुदसवणय चाययः’ इत। सैषाऽवरकाला-उपदेशोतरकाला वणानामुपतौ नमतवाय कपययत इयेतन॥ (५०८ (२)समाधानबाधकवातकवतीयखडम्॥४॥) ॥*॥ तमादुपदेशः॥*॥ (भायम)् तमादुपदेशः कतयः॥ पातजलमहाभायम ् - 533 -
(अहणयायानाधकरणम)् (५०९ आेपवातकम॥् ५॥) ॥*॥ तानुवृितनदशे सवणाहणमनवात्॥*॥ (भायम)् तानुवृितनदशे सवणानां हणं न ानोत-‘अय वौ’ ‘ययेत च॥ कं कारणम?् ॥ अनवात्। न येतेऽणो येऽनुवृितनदशे॥ के त?ह॥ येऽरसमानाय उपदयते॥ (आेपबाधकभायम)् एवं तयनवादनुवृतौ न, अनुपदेशाच याहारे न। उयते चेदम-्अण् सवणना ् गृ णातीत। त वचनावयत॥ (५१० आेपसाधकवातकम॥् ६॥) ॥*॥ वचनाय तनाित॥*॥ (भायम)् नेदं वचनालयम्। अित ययदेतय वचने योजनम्॥ कम?् ॥ य एते याहाराणामादतो वणातैः सवणानां हणं यथा यात्॥ (समाधानातरभायम)् पातजलमहाभायम ् - 534 - एवं तह- (५११ (१) सातसमाधानम् अयायानवातकम)् ॥*॥ सवणऽहणमपरभायमाकृतहणात्॥*॥ (भायम)् सवणऽहणमपरभायम्॥ कुतः?॥ आकृतहणात्। अवणाकृतपदटा सवमवणकुलं हयत। तथेवणाकृततथोवणाकृतः॥ (आेपभायम)् ननु चायाऽऽकृतरकारयायाऽऽकारय च॥ (५११ (२) समाधानवातक वतीयखडम)् ॥*॥ अनयवाच॥*॥ (भायम)् अनयाकृतरकारयाकारय च ॥ (५११ (३) समाधानसाधकवातकतृतीयखडम्॥७॥) ॥*॥ अनेकातो यनयवकरः॥*॥ (भायम)् यो यनेकातेन भेदो नासावयवं करोत॥ तयथा-न यो गोच गोच भेदः सोऽयवं करोत॥ यतु खल ु गोचावय च भेदः सोऽयवं करोत॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 535 - अपर आह- (वातकपाठातरम)् ॥*॥ सवणऽहणमपरभायमाकृ तहणादनयवम॥् *॥ (भायम)् सवणऽहणमपरभायम्। आकृतहणादनयवं भवयत। अनयाऽऽकृतरकार-याकारय च॥ (वातकपाठातरखडम)् ॥*॥ अनेकातो यनयवकरः॥*॥ यो यनेकातेन भेदो नासावयवं करोत। तयथा- न यो गोच गोच भेदः सोऽयवं करोत। यतु खलु गोचावय च भेदः सोऽयवं करोत। (५१२ सातवातकम ्॥८॥) ॥*॥ तवच लहणेषु॥*॥ एवं च कृ वा हहणेषु सं भवत। ‘झलो झल’ अवाताम ् अवातम ् अवातम ् अवात। यैतनाित – अण् सवणान् गृणात॥ (५१३ सातसाधकवातकखडम)् ॥अनेकातो यनयवकरः॥ (भायम)् इयुताथम्॥ (५१४ सातसाधकवातकम॥् १०॥) ॥*॥ ुतवलिबतयोचानुपदेशात्॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 536 - (भायम)् तु वलिबतयोचानुपदेशामयामह-े ‘आकृ तहणात् सम’ ् इत। यदयं कयांच वृतौ वणानुपदय सव कृती भवत॥ (काकु भायम)् अित योजनमेतत्॥ कं तहत?
(वृितपृथवाधकरणम) ् (५१५ (१) आेपवातकथमखडम्॥) ॥*॥ वृितपथृ वं तु नोपपयते॥*॥ (भायम)् वृतेतु पृथवं नोपपयते॥ (५१५ (२) आेपवातकवतीयखडम्॥११॥) ॥*॥ तमात तपरनदशािसम्॥*॥ (भायम)् तमात तपरनदशः कतयः॥ (समाधानभायम)् न कतयः। यते यास एव- ‘अतो भस ऐस’् इत॥ अणुदसवणय चाययः॥६९॥ (६३ तपरसंासूम ्॥१। १। ९ आ. १०. मं. सू.॥) पातजलमहाभायम ् - 537 - तपरतकालय ॥१।१।७०॥ (तकालपदसाधनाधकरणम)् (आेपभायम)् अयुतोऽयं नदशतकालयेत। तदयनेन कालः तनदयत,े तदययं च वणः। तायुतं वणय कालेन सह सामानाधकरयम्॥ (याेपभायम)् कथं तह नदशः कतयः?। (याेपसमाधानभायम)् तकालकालयेत॥ (आेपभायम)् कमदं तकालकालयेत। (समाधानभायम)् तय कालतकालः, तकालः कालो ययेत सोऽयं तकालकालतकालकालयेत॥ (तटथाेपभायम)् स तह तथा नदशः कतयः? (साितसमाधानभायम)् न कतयः। उतरपदलोपोऽ टयः। तयथा-उमुखमव मुखं यय सोऽयमुमुखः। खरमुखः। एवं तकालकालतकालतकालयेत॥ (समाधानातरभायम)् पातजलमहाभायम ् - 538 - अथवा साहचयाताछयं भवयत, कालसहचरतो वणऽप काल एव॥ (वयथवनणयाधकरणम)् (आेपभायम)् कं पुनरदं नयमाथम, ् आहोिवत् ापकम?्॥ (याेपभायम)् कथं च नयमाथ यात?् कथं वा ापकम?् ॥ (याेपसमाधानभायम)् ययाहणमनुवतत,े ततो नयमाथम् । अथ नवृतम,् ततः ापकम्॥ (वशेषिजासाभायम)् कचा वशेषः?॥ (५१६ नयमपे दूषणवातकम्॥१॥) ॥*॥ तपरतकालयेत नयमाथमत चेीघहणे वरभनाहणम् ॥*॥ (भायम)् ‘तपरतकालय’ इत नयमाथ मत चेीघहणे वरभनाना ं हणं न ानोत॥ के षाम?् ॥ उदातानुदातवरता[नुनासका]नाम्॥ (ापकपायुपगमभायम)् अतु तह ापकम ्॥ (५१७ ापकपे दूषणवातकम्॥२॥) पातजलमहाभायम ् - 539 - ॥*॥ापकमत चे वहणे दघलुततषेधः॥*॥ (भायम)् ापकमत चे वहणे दघलुततषेधो वतयः (समाधानभायम)् न वतयः॥ (५१८ समाधानवातकम्॥३॥) ॥*॥ वतषेधात् सम्॥*॥ (भायम)् अण् सवणान् गृणातीयेतद,त ु ‘तपरतकालय’ इत वा। ‘तपरतकालय’ इयेतवत वतषेधेन। अण् सवणान् गृणातीययावकाश-ःवा अतपरा अणः। ‘तपरतकालय’ इययावकाशः-दघातपराः। वेषु तपरेषूभयं ानोत। ‘तपरतकालय’ इयेतवत वतषेधेन॥
(फोटयैकवनपणाधकरणम)् (भायम)् ययेवम-् (५१९ आेपवातकम्॥४॥) ॥*॥ ुतायां तपरकरणे मयमवलिबतयोपसंयानं कालभेदात्॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 540 - ुतायां तपरकरणे मयमवलिबतयोपसंयानं कतयम्। तथा मयमायां ुतवलिबतयोः। तथा वलिबतायां ुतमयमयोः। कं पुनः कारणं न सयत?॥ कालभेदात्। ये ह ुतायां वृतौ वणािभागाधकाते मयमायाम्। ये च मयमयाां वणािभागाधकाते वलिबतायाम्॥ (५२० (१) समाधानवातकथमखडम्॥) ॥*॥ सं वविथता वणा वतुिचराचरवचना वृतयो वशयते॥॥*॥ (भायम)् समेतत्॥ कथम?् ॥ अविथता वणा ुतमयमवलिबतासु॥ कं कृततह वृितवशेषः?॥ वतुिचराचरवचना वृतयो वशयते। वतैव किचदावभधायी भवत-आशु वणानभधत,े किचिचरेण किचिचरतरेण [किचिचरतमेन]। तयथा तमेवावानं किचदाशु गछत, किचिचरेण, किचिचरतरेण [किचिचरतमेन]। रथक आशु गछत, आिवकिचरेण, पदातिचरतरेण [शशुिचरतमेन]॥ (समाधानबाधकभायम)् वषम उपयासः। अधकरणमावा िजयायाः। तायुतं यदधकरणय वृासौ याताम ्॥ (समाधानसाधकभायम)् एवं तह- फोटः शदः। वनः शदगुणः॥ पातजलमहाभायम ् - 541 - (आेपभायम)् कथम?् ॥ (५२०(२) समाधानवातकटातखडम्॥५॥) ॥*॥ भेयाघातवत्॥*॥ (भायम)् तयथा-भेयाघातः भेरमाहय किचवंशतपदान गछत, किचिंशत,् किचचवारंशत्। फोटतावानेव भवत। वनकृता वृः॥ वनः फोटच शदानां वनतु खलु लयते॥ अपो महांच केषांचदुभयं तवभावतः॥१॥ तपरतकालय॥७०॥ (६४ याहारसंासूम्॥१।१।९ आ. ११ शं सू.॥) आदरयेन सहेता ॥१।१।७१॥ (सं नपणाधकरणम)् ॥५२१ आेपवातकम्॥१॥ (आदरयेन सहेतेयसंययः संनोऽनदशात्॥*॥) (भायम)् आदरयेन सहेतेत असंययः॥ कं कारणम?् ॥ संनोऽनदशात्। न ह संनो नदयते॥ पातजलमहाभायम ् - 542 - (५२२ यासातरेण समाधानवातकम्॥२॥) ॥*॥ सं वादरता सह तमययेत वचनात्॥*॥ (भायम)् समेतत्॥ कथम?् ॥ आदरयेन सहेता गृयमाणः वय च पय ाहकतमयानां चेत वतयम्॥ (५२३ यथायासेनैव समाधानवातकम्॥३॥) ॥*॥ संबिधशदैवा तुयम्॥*॥ (भायम)् संबिधशदैवा तुयमेतत्॥ तयथ-ासंबिधशदाः-मातर वततयम, ् पतर शुूषतयमत॥ न चोयते-वयां मातर, विमन् पतरत। संबधाच गयते-या यय माता, यो यय पतेत। एवमहायादरय इत संबिधशदावेतौ। त संबधादेतगतयम-् यं त य आदरय इत च भवत, तय हणं भवत, वय च पयेत॥ आदरयेन सहेता॥७१॥ (६५ संासूम्॥१।१। ९। आ. १२ शं सू.॥) येन वधतदतय॥१।१।७२॥ (तदतवधवषयनणयाधकरणम्॥) (आेपभायम)् इह कमान भवत-‘इको यणच’ दय मव?॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 543 - अतु। अलोऽयय वधयो भवतीययय भवयत॥ (अनटापितभायम)् नैवं शयम ्। ये अनेकाल आदेशातेषु दोषः या-‘एचोऽयवायावः’ इत ॥ (अनटापितनराकरणभायम)् नैष दोषः। यथैव कृतततदतितवधभवत, एवमादेशतोऽप भवयत। तैजतयायायता आदेशा भवयित?॥ (आेपभायम)् यद चैवं वचवैयं त दोषः या—मेः मोदकम्। (आेपातरभायम)् अप चातरगबहरगे न कपेयाताम ्॥ त को दोषः?॥ योनः, योना। अतरगलणय यणादेशय बहरगलणो गुणो बाधकः सयेत। ऊनशदमाय यणादेशो, नशदमाय गुणः॥ (आेपातरभायम)् अिवधच न कपेत-यौः, पथाः, स इत॥ (यासातरोपसंहारभायम)् तमात-् ‘कृ ते तदतवधः’ इत वतयम्॥ (यासातरनराकरणभायम)् पातजलमहाभायम ् - 544 - न वतयम्। येनेत करण एषा तृतीया। अयेन चायय वधभवत। तयथ-ादेवदतय समाशं शरावैरोदनेन च यदतः तवधते। तथा-संामं हयवरथपदातभः। एवमहायचा धातोयतं वधते। अकारेण ातपदकय इञं वधते। (वशेषणवशेयभावयोयथेटवाधकरणम)् (५२४ आेपवातकम्॥१॥) ॥*॥ येन वधतदतयेत चे हणोपाधीनां तदतोपाधसगः॥*॥ (भायम)् येन वधतदतयेत चे हणोपाधीनां तदतोपाधतासगः॥ ये हणोपाधयते तदतोपाधयः युः॥ त को दोषः?॥ ‘उतच ययादसंयोगपूवा’ इत असंयोगपूवहणमुकारातवशेषणं यात्॥ त को दोषः?॥ असंयोगपूवहणेन इहैव पयुदासः यात-्अणुह, तणुहत। इह न या-आनुह, शनुहत ॥ तथा ‘उदोयपूवय’ इत ओयपूवहणमॄकारातवशषे णं यात्॥ त को दोषः?॥ ओयपूवहणेन इह सयेत-संकणम,् संगीणमत। इह च न या-नपूताः पडा इत॥ (५२५ समाधानवातकम॥् ॥२॥) ॥*॥ सं तु वशेषणवशेययोयथेटवात्॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 545 - समेतत?् ॥ कथम?् ॥ यथेटं वशेषणवशेययोयगो भवत। यावता यथेटम्। इह ताव-‘उतच ययादसंयोगपूवा’ इत नासंयोगपूवहणेन उकारातं वशेयते॥ कं तह?॥ उकार एव वशेयत-े उकारो योऽसंयोगपूवतदताययादत॥ तथा-‘उदोयपूवय’ इत नौयपूवहणेन ॠकारातं वशेयते॥ कं तह? ॠकार एव वशेयत-े ॠकारो य ओठयपूवतदतय धातोरत॥ (तदतसंातषेधाधकरणम)् (५२६ आेपवातकम३् ॥) ॥*॥ समासययवधौ तषेधः॥*॥ (भायम)् समासवधौ ययवधौ च तषेधो वतयः॥ समासवधौ तावत-् वतीया तादभः समयते-कटतः, नरकतः। कटं परमत इय मा भूत्॥ ययवधौ-‘नडादयः फक्’ नडयापयं नाडायनः। इह न भवत-सूनडयापयं सौनाडः॥ (याेपभायम)् कमवशेषेण?॥ (समाधानभायम)् नेयाह॥ पातजलमहाभायम ् - 546 - (५२७ आेपपरशेषवातकम॥् ४॥) ॥*॥ उगवणहणवजम ्॥*॥ (भायम)् उगहणं वणहणं च वजयवा॥ उगहणम-् ‘उगतच’ भवती अतभवती महती अतमहती॥ वणहणम-् ‘अत इञ’् दाः लाः॥ (आेपभायम)् अित चेदानीं किचकेवलोऽकारः ातपदकं, यदथ वधः यात्॥ (समाधानभायम)् अतीयाह-अततेडः-अः, तयापयम् ‘अत इञ’् इः॥ (तमयपततयायाधकरणम)् (५२८ आेपवातकम्॥५॥) ॥*॥ अकनवतः सवनामाययधातुवधावुपसंयानम्॥*॥ (भायम)् अकवतः सवनामाययवधौ नवतो धातुवधावुपसंयानं कतयम्॥ अकवतः सवनामवधौ-सवके ववके। अययवधौ-उचकैः नीचकैः॥ नवतः-भनित छनित। कं पुनः कारणं न सयत?॥ इह-तय वा हणं भवत, तदतय वा। न चेदं त, नाप तदतम ्॥ पातजलमहाभायम ् - 547 - (५२९ समाधानवातकम॥् ६॥) ॥*॥ सं तु तदतातवचनात्॥*॥ (भायम)् समेतत॥् कथम?् ॥ तदतातवचनात्। तदतातयेत वतयम्॥ कमदं तदतातयेत?॥ तयाततदततदतोऽतो यय तददं तदतातं तदतातयेत॥ (तटथाेपभायम)् स तह तथा नदशः कतयः॥ (साितसमाधानभायम)् न कतयः। उतरपदलोपोऽ टयः। तयथा उमुखमव मुखमय उमुखः, खरमुखः। एवमहाप तदतः अतो यय सोऽयं तदततदतयेत॥ (५३० यथायासेऽप समाधानवातकम्॥७॥) ॥*॥ तदेकदेशवानावा सम्॥*॥ (भायम)् तदेकदेशवानावा पुनः समेतत्। तदेकदेशभूततहणेन गृयते॥ तयथ- ा गगा यमुना देवदतेत। अनेका नद गगां यमुनां च वटा गगायमुनाहणेन गृयते। तथा-देवदताथो गभ देवदताहणेन गृयते॥ पातजलमहाभायम ् - 548 - (समाधानबाधकभायम)् वषम उपयासः। इह केचछदा अतपरमाणानामथानां वाचका भवित-य एते संयाशदाः परमाणशदाच। पच सतेत एकेनायपाये न भवित। ोणः खार आढकमत नैवाधके भवित, न यूने। केच यावदेव तवत तावदेवाहुः-य एते जातशदा गुणशदाच। तैलं घृतमत खायामप भवित, ोणेऽप॥ शुलो नीलः कृणः इत हमवयप भवत, वटकणकामाेऽप ये। इमाचाप संा अतपरमाणानामथानां यते ताः केनाधकय युः॥ (समाधानसाधकभायम)् एवं तयाचायवृितापयत- ‘तदेकदेशभूतं तहणेन-’ गृयत े इत। यदयं ‘नेदमदसोरकोः’ इत सककारयोरदमदसोः तषेधं शाित॥ कथं कृ वा ापकम?् ॥ इदमदसोः कायमुयमानं कः सगो यसककारयोः यात्। पयत वाचायः-‘तदेकदेशभूतं तहणेन गृ यत’े इत। ततः सककारयोः तषेधं शाित ॥ (तदतसंोदाहरणाधकरणम)् (आेपभायम)् कान पुनरय योगय योजनान। (५३१ योजनवातकम॥् ८॥) ॥*॥ योजनं सवनामाययसंायाम्॥*॥ (भायम)् पातजलमहाभायम ् - 549 - सवनामाययसंायां योजनम्॥ सव परमसव। ववे परमववे। उचैः परमोचैः। नीचैः परमनीचैरत॥ (५३२ योजनवातकम॥् ९॥) ॥*॥ उपपदवधौ भयायादहणम्॥*॥ (भायम)् उपपदवधौ भयायादहणं योजनम्॥ भयंकरः अभयंकरः। आयं करणं वायंकरणम्॥ (५३३ योजनवातकम ्॥१०॥) ॥*॥ ङिवधावुगहणम्॥*॥ (भायम)् ङिवधावुगदहणं योजनम ्। (भायम)् ङिवधावुगहणं योजनम्। भवती अतभवती। महती अतमहती॥ (५३४ योजनवातकम्॥११॥) ॥*॥ तषेधे वादहणम्॥*॥ (भायम)् ङतषेधे वादहणं योजनम्। वसा परमवसा। दुहता पहमदुहता॥ (५३५ योजनवातकम्॥१२॥) ॥*॥ अपरमाणवतादहणं च॥*॥ पातजलमहाभायम ् - 550 - (भायम)् अपरमाणबतादहणं च ङतषेधे योजनम्॥ ‘अपरमाणबताचतकबयेयो न ततलुक’ वबता वपरमबता। बता परमबता। याचता वपरमाचता॥ (५३६ योजवातकम॥् १३॥) ॥*॥ दत॥*॥ (भायम)् दतहणं च [यवधौ] योजनम्॥ दतेरपयं दैयः। अदतेरपयमादयः। ‘दयदयादय-’ इयदतहणं न कतयं भवत॥ (५३७ योजनवातकम् ॥१४॥) ॥*॥ रोया अण्॥*॥ (भायम)् रोया अहणं च योजनम्। आजकरौणः॥ सह करौणः॥ (५३८ आेपवातकम्॥१५॥) ॥*॥ तय च॥*॥ (भायम)् तय चेत वतयम्॥ रौणः॥ (याेपभायम)् कं पुनः कारणं न सयत। न तदताच तदतवधना सम,् के वलाच यपदेशवावेन?॥ (समाधानभायम)् पातजलमहाभायम ् - 551 - ‘यपपदेशवावोऽातपदकेन’॥ (आेपभायम)् कं पुनः कारणं ‘यपदेशवावोऽातपदकेन’॥ (समाधानभायम)् इह सूाताभवत, दशाताडो भवतीत केवलादुपतमा भूदत॥ (समाधानबाधकभायम)् नैतदित योजनम्। सम तदताच तदतवधना, केवलाच यपदेशव